1 I am greatly indebted to Professor Felix Gilbert of the Institute for Advanced Study for valuable suggestions concerning the article and the doctoral thesis on which it is based.

2 More information on these four men and their associates can be found in Chapter Three of the author's Brown University Ph.D. thesis, ‘Venetian Patriotic Humanism in the Early Sixteenth Century’ (1971).

3 The oration was delivered on November 10, 1515 (see Sanuto, Marino, I Diarii [58 vols., Venezia, 1879-1903], xxi, 276 Google Scholar). I have used the printed text in J. A. Vulpius, ed. Andreae Naugerii… Opera Omnia (Patavii, 1718), pp. 3-28.

4 Navagero was a personal friend of d'Alviano. In the oration itself, Navagero says of d'Alviano, ‘Meo, quod ilium, qui me unice amabat…’ (Navagero, Opera, p. 4).

5 Gilbert, Felix, Machiavelli and Guicciardini (Princeton, 1965), p. 269 Google Scholar. Gilbert stresses the extent to which the theme of the hero's struggle with Fortuna was a commonplace of humanistic historical writing.

6 Navagero, Opera, pp. 22-23. ‘Considerate jam ea. quae a nobis hactenus dicta sunt; nihil huic quod ad optimum virum nihil, quod ad summum Imperatorem constituendum opus sit, defuisse invenietis. una defuit fortuna. haec eum illo acerbissimum semper bellum gessit. voluit scilicet id verum esse ostendere, quod de ea did solet; adversam saepe consilio esse numquam hie non optime consuluit; numquam iis, quae ad perfiriendam id, quod consultum est, pertinent, caruit; bono saepe successu caruit. at hoc quidem praestare potest nemo. Majores fortunae accessione virtutes ejus fieri non potuissent. nullius umquam res gestae Imperatoris, si consilio fortuna subscripsisset, admirabiliores fuissent, multis se ilia magnis, atque egregiis hujus consiliis opposuit, multas cogitationes ab eo, quod desrinarat, saepe divertit. atque, ut alia omnia praeteream, quis extremo ex hoc actu cujus maxima, ut quis felix, aut infelix dicatur, ratio habenda est, non fortunae in ilium injuriam cognoscat?’

7 Ibid., p. 20.

8 Ibid., pp. 2iff.

9 Ibid., p. 4.

10 Ibid., pp. 17ff. ‘Ignari scilicet veteres illi, ac crudeles omnes; nos sapientes, ac mites; qui Imperatores nostros, quum non decimum quemque, ut illi, sed unum, aut alteram ex toto exercitu, militaribus praeceptis, non obtemperantem, poena afficiunt, crudeles arbitramur, minim igitur, si nos exterae nationes omnes contemnunt, nobis omnes insultant, j am in nostros fines, non ut ad bellum aliquod periculosum, sed ut ad praedam expositam veniunt. Pudet, pudet inquam dicere omnem illam, quae propria Italorum, esse dicebatur, virtutem amismus… . quod si disriplinam illam veteram sequeremur: si Imperatores, quo restituere earn jam lapsam cupiunt, non crudeles sed fortitudinis, ac verae virtutis revocatores, crederemus; non audacius illi in nos irruerent, quam nos illos repelleremus.’ (P. 17.)

11 Ibid., pp. 20-21.

12 Ibid., p. 19. ‘Floruit haec quodam tempore maxime disciplina; tunc scilicet, quum veteres illam Romani coluerunt. multi tunc in ea viri excellentes, et clari existiterunt. neque id mirum. omne studium, omnem operam in ea omnes collocabant; earn non solum, quod et opes, et honores pareret, squebantur; sed quum variis quotidie vexarentur bellis, neque ulla perfrui quiete possent, necessitate etiam quadatn ad illam compellebantur. postquam vero omnibus devictis pax Ilaliae parta; bella aut nulla, aut longe a domo gerebantur; exarscere, ac collabi paulatim cepit.’

13 This was the opinion of the chronicler Marino Sanuto (Gilbert, Machiavelli and Gtiiaiardini, p. 257). The Venetian reaction to the French invasion in 1494 is described in Bembo, P., Istoria viniziana (2 vols., Venezia, 1790), I, 75–76 Google Scholar.

14 Gilbert has described the influence of the Neapolitan historian H. Borgia in propagating the view that the French invasions were a great turning point in the history of Italy (Gilbert, op. cit., p. 264, n. 53). Navagero may have derived this idea from Borgia while they were both members of the household of Bartolommeo d'Alviano in 1508- 1509. F. Foffano, Ricerche letterarie (Livorno, 1894), pp. 47-49.

15 Mocenigo, A., La Guerra di Cambrai (Venezia, 1562), fs. iv–2 Google Scholar.

16 Navagero, Opera (ed. of 1718), pp. 29-64. The oration was given on 25 June.

17 Ibid., p. 33. ‘De pulcherrima igitur hac Urbe praeclarissima hac Repub. maximi imperii sede, libertatis domicilio, totius Ilaliae, atque adeo terrarum omnium tutissima quadam arce, et ipsius Principis, et nostrum omnium patria communi, nihil est, quod hoc tempore dicendum putem; quamquam enim non parvi ad gloriam refert, qua quisque in civitate sit natus; et ipse etiam praeclarissimus Imperator Themistocles, si Seriphius natus esset, numquam se nobilem futurum; fuisse confessus sit; multo tamen ego ea magis laude digna arbitror, quae in homine ipso sunt, quam haec externa, et quae fortunae arbitrio dispensantur.’ During the Renaissance it was customary to compare Florence with Athens and Venice with Sparta. The implicit comparison with Athens in this oration may be an indication of the contemporary aspiration of Venetians for cultural eminence as well as political strength.

18 hoc. cit.‘… libertatis domicilio, totius Italiae….’

19 Ibid., p. 36. ‘ad haec quum admirabilem et munitissimum hunc hujus Urbis situm intuerentur, quo nulli exercitus, nulla vis, nulli hostes, omni aditu mari interduso, pervenire possint; turn demum et hanc se inexpugnabilem reddituros, et rem Venetam maxime auctam iri arbitrati sunt, si mare, quo solo adiri potest, validis classibus possiderent.’

20 Ibid:, pp. 43-45. ‘Tres regendarum civitatum rationes sunt; Unius, Optimatum, Populi dominatus. Unius imperium, si quis id recte gerat, caeteris praefertur; secundo loco Optimatum: postrema omnium Popularis administratio cxistimatur. quod saepissime is tamen, qui omnia unus potest, pro libidine plurima, nihil jure agit: atque eo caeca quadam cupiditate fertur, ut omnia unus possidere, nihil cujusquam esse proprium velit: quod que extremum civita tibibus exitium esse consuevit; suis ipse civibus, quorum saluti praecipue consulere deberet, insensissimus hostis est: et, quod Populi dominatio, velut mare quoddam, ita mulris saepe ventis, atque adeo autis omnibus agitatur, ut nihil ilia sit commotius; ac tanti plerumque in ea fluctus excitantur, ut in civitatem etiam redundent, atque earn saepe demergant; ob haec Optimatum potentia, quamquam et suis ipsa vitiis non careat, maxime tamen tuta, atque omnium optima existimata est. haec quum majores animadverterent; quod in unaquaque optimum visum est, transferentes, ac vitia omnia, quantum fieri poterat, amputantes, hanc Reipub. formam constituerunt. quae quidem ita ex omnibus mista est, ut, quum Optimatum quidem ilia gubernatio esse maxime videatur, caeterarum tamen etiam administrationum quodammodo expers non sit. Comitia, quibus magistrates creantur, quod maxima in his civium multitudo est, atque eo omnes convenimus; quamquam nullo pacto hue quisquam e populo adspirare possit, atque unius sint nobilitatis omnia; speciem tamen quamdam Popularis gubernationis praeseferunt. Unius dominatio in eo qui Dux creatur, conspicitur; caetera omnia Optimatum administrationi conveniunt. atque unum quidem ex omnibus eligi, qui toti praeesset Reipub.; quum ob alia multa, turn ob id maxime constituerunt, quod videbant, id in hac Repub., quod in omni et Optimatum, et Populi imperio sit, fieri necesse esse; ut annui scilicet magistratus, aut aliquo certe non longo tempore definiti, crearentur, in eo vero id esse incommodi, quod, quum ii plerumque, qui ea, quae in Repub. agenda, ac quo omnia dirigenda consilia essent, tenerent, peracto magistratus tempore privati fierent; novi vero, ac rerum, quae gererentur, ignari succederent; praetermitti multa, ac magno affici Rempub. detrimento necesse erat. ob haec illi unum aliquem Reip. praefici utile esse opinati sunt, qui ad Reipub. gubernacula assiduus sedeat; caeteri munus quisque suum exsequantur; ille omnia disponat, et quae visa fuerint, imperet, atque eo cursum dirigat, ubi maxime et salutem, et utilitatem Reipub. esse cognoscat.’

21 Ibid., p. 40. ‘atque id ille eo etiam facilius assequebatur, quod egregius illius quidam in Remp. amor erat omnibus perspectissimus. nemo erat, qui nesciret, nulla ilium privata re, nullis suis commodis umquam moveri; non amicitiis perverti, non imimicitiis perturbari: nihil in gratiam cujusquam loqui, nihil dies, noctesque aliud cogitare, quam, quemadmodum Reipub. prodesse posset; nihil dicere, quod non Reip. utile arbitraretur.’

22 Ibid., p. 45. ‘neque vero, quemadmodum in Rege suo Lacedaemoniomm Resp. Succession hoc fieri, sed ex iis, qui in Rep. versati essent, atque egregii in Remp. animi, ac virtutum omnium signa multa dedissent, sapientissimum eligi voluerunt. huic autem, ne imperandi dulcedine transversus aliquando rapi posset, ita suas dixerunt leges, ut, quum in summa rerum omnium potestate sit, non minus tamen, quam nostrum quilibet, legibus teneatur. maximo igitur consilio, et alta quadam sit mente praeditus, necesse est, qui in nostra Rep. Princeps constitutus, quae ab eo debentur, praestare, ac recte exsequi voluerit, ac caeteris quidem omnibus, qui civitatibus soli imperant, si eas recte administraturi sint, multi, et magni suscipiendi labores sunt; sed, quod pro sua illi voluntate, omni praescriptio liberi, multa gerere possunt, minus id difficile haberi debet, nostrae Reip. Principi simul omnia, quae illis, onera incumbunt: simul severissimus legibus obtemperandum est.’

23 Ibid., pp. 47-57.

24 Ibid., p. 49. ‘atque ideo nemini vos umquam ultro injurii fuistis, neminem bello lacessendum, sed vobis tantum, ac sociis vestris illatas injurias propulsandas censuistis. at vero officio cum omnibus semper certavistis, initia foedera sanctissime observavistis, fidem constantissime coluistis, quibus rebus quum fieri id deberet, ut omnium maxime ab omni injuria tutis essetis, neque quisquam non benevolus vobis esset; repentino tamen quodam impetu prope omnes totius Europae nationes ad vos, tamquam omnium communes hostes, exstinguendos confluxerunt.’

25 Ibid., p. 50. ‘Quum multi hujus Reip. splendorem, assueti ipsi tenebris, ferre non possent, atque exstinctum cuperent: alii qui Italiae ipsi oppressores, ac praedones essent, aequabile hoc imperium, hanc per tot annos conservatam libertatem, et odio prosequerentur; et timerent, ne vestro aliquando exemplo, totius Italiae jamdiu exstincta libertas revivisceret: nonulli florentissimi, atque opulentissimi imperii diripiendi cupiditate tenerentur; factum est ut et in vos omnes inter se illi conjurarent; et conjunctissimi vobis Reges, ac vestrae semper Reipub. amantissimi, ita fictis improborum delationibus a vobis distraherentur, ut arma etiam sibi in hanc Rempub. sumenda esse judicarent.’

26 Ibid., p. 50.

27 Ibid., p. 52.

28 Ibid., pp. 52-54.

29 Ibid., p. 55.

30 Ibid., p. 62. ‘ Quod si aliqua in morte etiam felicitas esse existimanda est; quae certe est: quis un hac illo felicior umquam fuit? cui quidem eo ipso, quo optaverat, tempore, erepta jam e belli fluctibus Rep., et ea firmissima in pace constituta, mori contigit.’

31 Ibid., p. 64. ‘sed et earn etiam orationem vestra mihi virtus eripuit. quid enim vos incitem? qui ita in cursu estis, ut non illius modo vestigiis insistatis, sed et omnibus jam eum virtutibus aequavertis; et, si ulla id fieri ratione potest, etiam superaturi esse videamini. Quamobrem vos quidem, quo cepistis, pergite, et, quae in vobis sunt, praestate; caetera, quae patri concessa sunt, pro virtutibus vobis vestris a Diis immortalibus evenient.’

32 The first two volumes of this edition were prefaced by dedicatory epistles written by Navagero and addressed to Leo X and Pietro Bembo. I have used the text of the letter to Sadoleto given in Vulpius, pp. 86-92.

33 Navagero, Opera, p. 87.

34 Ibid., pp. 87-88. ‘ab eo ruere, et ferri in pejus cepit. ac primo quidem, sublata e civitate pax, et ea, cum qua simul creverat, extincta libertas est. Nam quum bellis cuncta civilibus diutius agitata essent; eorum denique is finis fuit, ut oppressa tandem post multas civium clades respublica in unius potestatem concesserit. turn vero, quum omnia ex unius nutu penderent: nulla majorum more judicia exercerentur: nullae in senatu sententiae, aut eae certe non liberae, dicerentur: nullae ad populum conciones haberentur, sed omne penitus sublatum eloquentiae theatrum esset: aliis quibusdam artibus, et iis pravis plerumque, ac flagitiosis, summa omnia homines consequerentur: simul praeclarissimae artis restingui in dies studium, simul e.i evanescere paulatim cepit.’

35 Ibid., pp. 88-89. ‘post vero quum ilia omnium populorum victrix, ac totius terrarum orbis imperio diu potita, eo tandem (ut humanarum rerum vices sunt) redacta gens esset: ut nulli non nationi contemtui, ac praedae esset: ac novae quotidie, et eae ab omni humanitate alienae, gentes, vel ab extremis etiam orbis finibus Italiam devastarent: extincto Latinae Linguae usu, deleto pene Romano nomine, factum est, ut e tot cladibus vix umbra quaedam ad nos eloquentiae pervenerit. Sed et haec etiam pene e manibus nuper elapsa, pene omnis funditus extincta est, quam enim post tot incommoda recreari j am aliquantum decuit, earn nova quaedam calamitas excepit. exorta opinio est, et ea per plurimorum jam animos pervaserat; ut nemo satis eruditus, nemo satis ullo doctrinae genere excultus judicaretur, qui cognitis et usitatis verbis uteretur, hi demum praeclare locuti, hi omni laude, omni admiratione digni praeter caeteros putabantur, qui ita aliquid scripserant, ut vix id percipi ab ullo posset, imperiti quidam, et nullo usu, nullo ingenio homines, quum ea plerumque plurimi fieri vulgi judicio viderent, quae ab omnibus ignorarentur: nee sibi aliud ad commendationem hominum pate fieri iter animadverterent: eo se posse per tenebras pervenire arbitrati sunt, quo pauci luce potuissent. quod quum primo illis in maxima Latinae linguae, atque omnium bonarum artium inscitia recte cessisset: turn non pauci eos secuti eo tandem rem adduxerant, ut brevi tempore veterem illam dicendi gloriam hac caligne obrui, atque aboleri penitus necesse esset, nullas his non vetustatis latebras perscrutabantur. hinc verba vel ipsi etiam Romulo, et priscis illis Lalinis j am turn obsoleta, et desita proferebant. quin, ut obscuriora ea essent, quae dicerent, Craeca etiam saepe pleraque, saepe Barbara congerebant. digni, qui eo naturae munere, quo tarn male abutebantur, omnino carerent.’

36 Ibid., pp. 89-90.

37 Ibid., p. 90. ‘Quin et Transalpinae etiam nationes jam se nobis conjunxerunt, nee minus ab his feliciter arma pro Latino nomine sumta sunt; ne omnes ex his recenseam, atque ipsi tantum a me duces nominentur: Budaeus, et Longolius propinqua e Gallia e Germania Erasmus, ita rem gerunt, ita longius quotidie Romanae linguae fines proferunt; ea, extrema etiam e Britannia, turn a Reginaldo Polo et nobilissimo juvene, et qui generis sui nbbilitatem hac maxime laude commendari posse exisrimarit….’

38 Gasparo Contarini, De republica venetorum libri quinque (Lugduni Batavorum, 1628). On the dating of this book, see Gilbert, F., ‘The Composition of Contarini's and Giannotti's Books on Venice,’ Studies in the Renaissance, XIV (1967), 172–185 CrossRefGoogle Scholar.

39 Contarini, pp. 89-93.

40 Ibid., p. 93. ‘At quamuis multorum sententia regius dominatus allis habeatur praestantior, crediderim tamen ego, tametsi unius principatus, qui vere regiam dignitatem ac jure merito vendicaret sibi, si res per se consideretur, optimus omnium est: nihilominus propter saepius in deteriorem partem labile ingenium hominis ac vite brevitatem, optimum omnium statum minime esse sub regio principatu, sed multitudinis gubernationem civili societati magis convenire: quod experientia rerum omnium magister luculenter docet.’

41 Ibid., pp. 93-94.

42 Ibid., p. 94. ‘At quidem multitudo omnis gubernationi per se inepta est, nisi in unum quodammodo coalescat:’

43 Ibid., pp. 94-95.

44 Ibid., pp. 96-99.

45 Ibid., pp. 100-101.

46 Ibid., p. 120.

47 Ibid., p. 123. ‘Qua ex re facile perspici reor, in hac comitiorum habendorum ratione commixtam esse cum populari specie optimatus formam: eo tamen temperamento, ut id quod est optimatium, superet rationem popularem. nam fors in electoribus tantum constituendis dominatur: cujus potestatis nequam etiam homines reipubl. absque detrimento compotes esse queunt, parque jus habere cum optimis civibus.’

48 Ibid., p. 124.‘… quamobrem evidentissimum est, praestantiorem esse in nostra republica legem reipubl. optimatium, ea quae est popularis status. Caeterum hujuscemodi comitiorum modus ac ratio satis hactenus diligenter a nobis exposita est. Accedamus ad earn reipublicae partem quae veluti in fidibus ad constituendam … consonantiam vox gravis acutae proportione quadam, respondet, sic etiam specie quadam regia parti populari respondeat, ac demum in unum concentum optimae reipublicae injectis mediis magistratibus coalescat.’

49 Ibid., pp. I25ff.

50 Ibid., p. 159. ‘… universa gubernandae reipublicae ratio ad senatum pertinet.’

51 Ibid,, pp. 155-156.

52 Ibid., pp. 168ff.

53 Ibid., p. 170.

54 Ibid., p. 175

55 Ibid., pp. 234-236. ‘Peregimus jam omnes patritiorum hominum magistratus, quibus respubl. Veneta domi forisque administratur: reliquum est, ut ea ratio a nobis referatur, qua prudentissimi homines majores nostri semper in officio plebem ac universum populum continuerunt, rem certe supra omnium fidem tot annos populum gubernationis publicae expertem numquam patritiorum imperium detrectasse aut aegre tulisse, nee quippiam unquam molitum esse ut mutata reipublicae forma ipse quoque ad jus publicum admitteretur, imo semper amantissimum atque obsequentissimum nobilitatis se praestitisse. Verum si quis praeter situs opportunitatem valde commodi ad rempublicam tuendam, moderationem nostram in regendo animadverterit, comperiet populum non omnino repudiatum fuisse: sed ad ea munera fuisse admissum, quae ei committi poterant absque rei communis detrimento. Ideoque facile perspicere poterit, id in hac repub. temperamentum extitisse, quod caeteris hominibus turn priscis rum junioribus semper defuit. Quamobrem evenisse etiam comperiet, ut in cunctis aliis tumultus populares frequenter fuerint excitati, qui tandem omnes respublicas everterint; econtra in nostra civitate ob earn causam nullum unquam tumultumpopularem aut seditionem extitisse. Necessarium namque fuerat, ut in exordio operis dixi, si recte respublica instituenda erat, populum a gubernatione reipubl. excludi.’

56 Ibid., p. 236.

57 Ibid., p. 237

58 Ibid., p. 246.

59 Ibid., pp. 246-247.

60 Ibid., p. 169. ‘Nostris vero temporibus compertum est omnibus, omnes fere civitates Italiae quae populari statu aut etiam optimatium utebantur, tandem in cujuspiam suorum avium tyrannidem devenisse.’

61 Ibid., pp. 244-246. ‘Hujusmodi honores in nostra republ. viris plebeiis utriusque ordinis constituti sunt, ut omnino expertes non essent juris publici ac civilium numerum, sed cupiditati honoris ambitionisque hac ratione satisfacerent, non sollicitato perturbatione statu nobilium. Quo gubemationis temperamento id est respublica nostra consequuta quod priscarum nulla alioquin illustrium. nam a primis initiis usque ad haec tempora mille ac ducenris annis tuta perserveravit, non tantum ab exterorum hominum dominatu, verumetiam a civile seditione quae fuerit alicujus momenti. Quod adepta est non vi ulla aut armatis satellitibus seu munita arce, sed aequa ac temperata ratione regendi: adeo ut populus libenti animo pareat nobilitati: neque ullam mutationem rerum optet, quin potius egregie sit affectus nobilibus. Quae res nostra tempestate potuit esse compertissima. Nam cum omnes Christiani principes conspirassent in perniciem atque exitium nominis Veneti, sususque noster exercitus fuisset a Ludovico Gallorum rege juxta Cassanum oppidum agri Cremonensis ingenti clade accepta, imminerentque inde Germani, hinc Julius Romanus pontifex, ac universa pene continentis ora ab imperio Veneto descivisset; ea rerum angustia perturbatus Venetus populus, adeo nihil in nobilitatem est molitus, ut lachrimantes omnes se suaque obtulerint ab leipub. defensionem, atque ipsa praestiterint. Nam Patavio urbe propter incolarum animum erga nos egregie propensum nulla negocio recuperata, cum Maximilianus Imperator undique contractis auxiliis ingenti exercitu earn urbem obsidisset, quamplurimi non tantum patricii verum etiam plebeii ordinis sponte cum militibus stipendio eorum privato conductis ad tuendam illam civitatem profecti sunt, egregiamque in ea expeditione operam navarunt; adeo ut imperator coactus fuerint reducere exercitum expugnatione urbis non tentata. Nee minori negocio aliae quoque civitates recuperatae sunt, maximo populorum omnium favore ex alieno imperio ad Venetum veluti ad portum tutissimum confugientium. Evidens certe argumentum juste dominationis cum voluentibus imperatur.’

62 Ibid., p. 203. ‘Aut Christianis, principibus quibus imperii Veneti amplitudo quandoque officit, in perniciem nostram conspirantibus; ut anno hinc xv. cum omnes fere Christiani principes inito inter se foedere in exitium imperii nostri conspirassent. sed diis bene juvantibus impetus omnium sunt repressi, resque pene collapsa in integrum restituta est.’

63 Ibid., pp. 247-248. ‘Nostri majores naturam imitati utrique incommodo providere, illamque praestitere moderationem, ut nullus nisi invidus locum habeat obtrectandi tarn legitmae quam optimae institutioni. Quam Deum optimum precamur diu servet incolumem. si enim quippiam boni a Deo immortali hominibus provenire est credibile. hoc praecipue divinitus Venetae urbi obtigisse persuasissimum esse debet.’

64 Gilbert, Felix, ‘Religion and Politics in the Thought of Gasparo Contarini’, in Action and Conviction in Early Modem Europe, eds. T. K. Rabb and J. E. Seigel (Princeton, 1969), pp. 90–116 CrossRefGoogle Scholar, esp. 110-115.

65 Contarini, Republica, p. 82. ‘… illustrium Venetiae urbium cives, qui et nobilitate, et divitiis aliis praestitere, primum se cum familiis recepere in nonullas insulas, seu potius tumulos, qui in aestuariis iisce paululum e mari eminebant:’

66 Ibid., p. 225.

67 Ibid., pp. 80-81.

68 Ibid., p. 83. ‘Postmodum Caroli Pipinique regum temporibus communi consilio omnes in Rivoaltum convenere, veluti in locum omnium tutissimum, et maxime commodum; sicque eo loci convenientibus, quicunque vexationem et devastationem earn Italiae illatam ab omni Barbarorum illuvie effugere potuerunt, in cam magnitudinem quam nunc cernimus excreverunt Venetiae.’

69 Ibid., p. 84. ‘Verum aliud quiddam est in hac civitate, quod longe omnium praestantissimum censuerim ego: mecumque omnes, qui civitatem, non tantum moenia ac domos esse putant, sed existimant civium conventum ac ordinem potissimum hoc sibi nomen vendicare: reipublicae scilicet ratio et forma, ex qua beata vita hominibus contingit. hoc ego reor esse eximium illud ac praeclarum, quo Venetiae maxime eniteant, atque omnem antiquitatem superare videantur. nam etsi compertum est; nonullas respubl. cxtitisse, quae imperio, ditione, necnon militiae ac bellorum gloria reipublicae Venetae longe praestiterint, nulla tamen institutione ac legibus ad bene beateque vivendum idoneis, cum hac nostra conferri potest: quo effectum esse perspicimus, ut necque adeo diuturna ulla unquam perstiterit.’

70 Ibid., p. 85. ‘At majores nostri, a quibus tarn praeclaram rempubl. accepimus, omnes ad unum consensere in studio patriae rei formandae, et amplificandae, nulla prope privati commodi et honoris habita ratione.’

71 Ibid., pp. 85-86.

72 Ibid., p. 86. ‘Certissimum hoc reor ego argumentum esse, non ambitionis ventosaeque famae majores nostros studiosos fuisse, sed patriae tantum bono, communique utilitati consuluisse.’

73 See, for example, ibid., p. 141.

74 Ibid. ‘Demum quum aliquantum simul cum imperio etiam ambitio excrevisset. Instituta sunt singularia quaedam comitia, ac perplexa quaedam ducis eligendi ratio inventa.’

75 Ibid. ‘. .. inventus ab iisdem magistratibus primum in comitium, ac deinde in conclave ad collegas dcducitur, nulla interius praestita facilitate aliquem conveniendi aut alloquendi, ne ulla ambitioni occasio, aut aditus in his comitiis concedatur, quae sanctissima omnium majores nostri esse voluerunt.’

76 Ibid., p. 86.

77 Ibid., p. 95. ‘Sed ut aliquando ad institutum opus veniamus, majores nostri qui Venetam rempublicam instituerunt, mira quadam sapientia atque egregia probitate praediti extitere, a quibus nihil praetermissum sit, quod facere videri potuerit ad rectam reipublicae institutionem.’

78 Ibid. ‘Inprimis Venetae urbis originibus uterque his magistratus magnae aestimationis erat. Postmodum adjunctis novis reipub. magistratibus, prout ratio temporum ctcommoditas exigebat, horum dignitas et authoritas est obscurata: summa que potestate ad novas magistratus translata parva quaedam et viliora negocia veluti faeces eorum subselliis residere.’

79 Ibid., p. 217. ‘Apud majores nostros, penes quos res maritimae magnos in precio erant, hie honos magnus habebatur: temporibus tamen nostris magistratus hujus dignitas est imminuta, ac pene intercidit.’

80 Ibid., pp. 223-225.

81 Ibid., pp. 225-227.

82 Ibid., pp. 230-231

83 Ibid., p. 231. ‘Hae priscae leges et hujus modi instituta etiam nostra tempestate perdurant, licet plerique adolescentes ambitione aut luxu post ampliatum imperium corrupti patrias institutiones neglexerint: ac civium copia adeo crevit ut nostra aetate ingruentibus bellis ac rerum domesticarum stipendiis longe plures effecti sint pauperes, quam quod saris consuli illis queat istius legis beneficio.’

84 Navagero, Oration for Loredan, in Opera, pp. 36-38. ‘Dolerem, Patres optimi, institutum hoc aboleri: quererer juventutem nostram non jam his artibus niti, quibus haec crevit Respublica: sed aliis captam studiis urbanae se inertiae, atque otio penitus dedidisse; nisi sperarem, ac plane jam viderem, omnia jam a vobis, quae promixi hujus belli motu concussa ac labefactata erant, firmari; neque quidquam praetermitti, quod vobis aut ad utilitatem, aut ad dignitatem Reip. necessarium videatur.’ (P. 38.)

85 I have used the Italian translation of Andrea Arrivabene, published in 1562. La Guerra di Cambrai fatta ai tempi nostri in Italia (Venezia, 1562). This work was begun in 1515 and completed by 1518. Cf. G. Cozzi, ‘Cultura Politica e Religione nella Pubblica Storiografia Veneziana del “500” ’, Bolletino dell'Istituto di Storia delta Societa e dello Stato Veneziana, v-vi (1963-1964), 223, n. 17.

86 Mocenigo, Guerra di Cambrai, f. 5. ‘Cresceano quelle di di in di, perchè vi erano i buoni costumi, e reggevasi la repu. con somma concordia e giustitia, lasciata da parte ogni libidine et auaritia.’

87 Ibid., f. 5v.

88 Ibid., f. 6. ‘Ma studiarono gli antichi Vinitiani più tosto a le opre [sic] che al parlare, et essercitando l'ingegno insieme co'l corpo erano a casa temperati, a conservare la reputation, la libertà, le amicitie, e specialmente la giustitia, si davano à la guerra animosi et à porsi a pericolo, e piu tosto voler morire che sostenere vergogna.’

89 ‘Morto poi Thomaso Mocenico mio antico auolo, sott'l qual Duca il Vinitiano stato con pace, richezze, bonta d'huomini et ottime arti fiori, successe Francesco Foscari, e comincio la Filippica guerra, lasciato ‘1 mare e le mercatantie, onde copiose ncchezze, e molti beni erano venuti, e cominciossi a pigliare nimicitia con i Re, et sorgeano le guerre una dopo I'altra, così gli animisi si volsero a terra ferma, e lasciarono il ricco mare, onde indeboliti et innamorati del terreno, facilmente de le fatiche a le delicie si mutarono.’

90 Ibid., f. 6v. ‘de le fatiche a le delicie si mutarono.’

91 ibid., f. 6v.

92 Ibid., f. 97V.

93 Ibid., fs. 27-28V.

94 Ibid., f. 28v.

95 Ibid., fs. 14, 62.

96 »6 Ibid., f. 47.

97 Ibid., f. 62V.

98 Ibid., f. 91V.

99 Ibid., fs. 8, 12, 31.

100 See the diary o f Girolamo Priuli for June 1509 (Museo Correr di Venezia, MS P.D. 252-c, vol. IV, P. 58-58V).

101 G. B. Egnazio, De Exemplis Illustrium Virorum Venetae Ciuilalis at que AUarum Gentium (Venetiis, 1554), p. 3. Egnazio's work is mentioned in a letter of Contarini's dated 1512 (printed in H. Jedin, ‘Contarini und Camaldoli’, Archivio italiano per la storia della pietà, 11 [1959], 78) but the work was still unfinished at the author's death in 1553. ‘Non indignabitur orbis, unam sibi in nostra commentatione, urbem praeferri, quae certe nisi, post Rome excidium, una extaret, non satis omnino commode ageretur. quum haec ipsa civitas tot gentes diversas moribus, institutis, legibus, fide, commercio terrarum, quod in primis exercet, iunxerit. Ilia igitur cum ab alijs omnibus in eo distat, quod a Christianis viris condita, pietam orthodoxe fidel semper est integre complexa, turn quod prima eius fundamenta a sacrae aedis consecratione caeperint. Et sane praeter autorum fidem, qui procerto hoc tradunt, pium, fasque est credere, urbem, quae ab exiguis initijs in immensum postea creverit, non aliud sortiri exordium potuisse, quum, vel Platone teste, nulla civitas, aut prospere constitui sine favore numinis possit, aut constituta, feliciter administrari queat.’

102 Egnazio, De exemplis, pp. 4-8.

103 Ibid., p. 6. ‘De Olhone Friderici Imperatoris Filio Victo’ Fremant licet multi, alij vero dum mussent, invideant, haec certe civitas Alexandrum Pontificem fugitabundum Friderici Aeneobarbi insideas, atque ideo intra Caenobium, quod caritatis appellant, latentem, excepit, exceptum nihil Imperatoriam verita maiestatem, dum Pontificam multo augustiorem tuetur, fovit. Classeque igenti comparata, quern Gianus Princeps duceret, Othonem Friderici victum maritimo praelio, ad Pontificem duxit, inde mox fracta Imperatoris pervicatia, quum et ille ad Pontificem supplex Venetias in aedem Divi Marci auream Venisset, pax conciliata, et utrunque mox abeuntem Cianus Princeps deducens, Imperatorem Ravennam usque, Pontificem aliquanto ulterius, navatae operae illustria monumenta ab optimo Pontifice retulerit, tubas argenteas, Umbellam, auratamque sellam, puluinum aureum, et vexilla sex versicoloria, Pontificium praeterea Imperatorium que tantum munus, plombo signandi literas ius.’ (Egnazio returns to this episode several times later; see pp. 78-79, 136-137, 206.)

104 Bouwsma, Venice and the Defense of Republican Liberty, pp. 55-56, 473.

105 Egnazio, De Exemplis, p. 5. ‘De Classe Ingenti in Syriam Ducta’ Ilia vero maxime memorabilis expeditio, et aeterna recordatione consecranda videtur. Galli Principes, et major Europae pars ad pontificis urbani II adhortationem excitati, de recuperandis Hiersolimis communi omnium sentenria, parique alacritate consilium coeperant, et quod plerisque constare video, ad trecenta millia peditum, centum, equitum, expeditio ilia sub signis Gottifredi Bolionij, atque; auspiciis, habuit, Sane indicti belli famam secuta civitas, ducentarum navium classem, armasse traditur, quae in Ioniae oram invecta, Smyrnam, et reliquam oram turcis subiectam, vastavit, cui Henricus Contarenus Olivolensis antistes, et Vitalis Michael ducis filius con imperio praesuerunt, ut in re tarn pia, tamque sacra merito sacerdos praefuisse videri possit.'

106 Ibid., pp. 51 flf.

107 Ibid., pp. 80, 91-92, 98, 203-204, 227-228. It has recently been shown that the Serrata was actually a broadening rather than a restriction of the Venetian ruling class. Nonetheless, the events of 1297 and the years immediately thereafter still constitute an important stage in the evolution of the Venetian constitution. (See F. C. Lane, ‘The Enlargement of the Great Council of Venice’, in Florilegium Historiale, eds. J. G. Rose and W. H. Stockdale [Toronto, 1971], pp. 236-274). Egnazio, however, does not discuss the historical significance of the Serrata itself but confines himself to describing the conspiracies produced by the change in the constitution.

108 Egnazio, De Exemplis, pp. 80, 92, 195.

109 Ibid., p. 103. ‘Debent Venetiae multis varijsque nominibus ipsis ducibus, quo octingente simum iam fere annum Reip. magna sua cum laude prefuerant, sed duos in primis omni memoria dignos censuerim, Petrum videlicet Gradonicum, qui Teupulanam coniurationem quasi improvisam sua virtute oppresserit, et Andream Contarenum, qui varijs a regibus et principibus vexatam Remp. et a ligure hoste pene opressam capta expugnataque Clodia, ingenti fidutia liberarit.’

110 Ibid., p. 275.

111 Ibid. Book vui, chapter 9, is entitled, ‘Quantum momentum sit in pronunciatione, et apto motu corporis.’

112 Ibid., pp. 41, 79, 167-168.

113 Ibid., p. 88.

114 Ibid., pp. 167-168. ‘Admonitus Baptistae Fulgosij scriptis; praeterire nequaquam possum in Franciscum Foscharum Ducem decretum Reip. ingratitudinis exemplum, qui dux in Thomae Mocenici loco suffectus cum quinque et xxx.annos summa sua cum dignitate, et Veneti imperij amplitudine rebus praefuisset, quasi ingrauescente aetate partanto honori esse non posset; paucorum certe inuidia, publico tamen decreto, quo superates adhuc summa dignitate privatus est; qui quum ex palatinis aedibus purpurea ueste succinctus, magna civium multitudine astante, decretumque publicum improbante, in privatas aedes suas redijsset, dolore animi intra triduum obijt, cuius mortem universa civitas aegerime tulit;’

115 Mocenigo, Guerra di Cambrai, f. 6v.

116 Egnazio, De Exemplis, pp. 127, 174.

117 Ibid., p. 127. ‘Fuit igitur Lauretani Ducis vita cum alias aliis laudibus insignis, turn vero hac una abstinentiae laude memorabilis; quam etiam liberi eius imitari retinuereque semper studerunt, neque enim munus donumque aliquod inferri intra aedes suas publicas passi sunt, nulla publicae, nulla privatae pecuniae vestigia sunt visa, quae iniuste obseruari possent, quod liberi quoque eius post xx. principatus patris annos constantissime dum viverent sunt amplexi, vacabat ille semper publicae dignitati, ut privatae gratiae nihil unquam tribueret, quod suplicia ex patriciis non paucis sumpta facillime declarat.’

118 Ibid., pp. 41-42, 81, 104.

119 Ibid., pp. 82, 174, 175.

120 Ibid., pp. 174-175.

121 Bouwsma, Venice and the Defense of Republican Liberty, p. 375.

122 Patricia Labalmc, Bernardo Ciustiniani; a Venetian of the Quattrocento (Roma, 1969), pp. 216-217.

123 Egnazio, De Exemplis, pp. 135-136, 199, 207-208, 241-242.

124 Ibid., pp. 200, 296.

125 Ibid., pp. 72-73, 136.

126 Ibid., p. 136.

127 For example, ibid., p. 289.

128 Ibid., p. 278. ‘Quis quaeso nesciat quum primum hanc civitate nunquam antea visam adierit, unam esse quae sine ullo artificio, casuque potius vel divina providentia in medijs stagnis condita, centesimum supra millesimum abhinc annum ita floreat? Ut ab orbe condito tale nihil invenias: falsis enim aquis ita undique alluitur ut nullus fere occurrat locus, in quo non tibi aquae obviam veniant, quod si tu publica aedificia spectes, si forum si curiam, si marcianam ipsam intveare turrim, si subiectam inambules aream, quis non obstupcscat, tantas rerum moles in medijs aquis assurgere, atque ita plane stare, ut omnia tibi insultare videantur? quare desinant iam artes hac in parte, et quum totaminambulaverint urbem mortales, rivosque aquarum, qui saxeis iunguntur pontibus, ut iabire commodius possit, quum tot divorum templa viderint totque et tanta caenobia verae pietati dicata conspexerint, tandem ad deum opt. max. conuersi ipsum praecentur supplices,- ut earn urbem, quam ipse divina providentia construxerit, cuique nulla unquam similis extiterit diuturnam, ac perpetuam esse velit.’

129 Ibid., pp. 44-48.

130 Ibid., pp. 29-30. ‘Sequitur et illud quod praecipui miraculi locum sibi vendicet, namsi gentium omnium, ac populorum ab orbis primordio, ad nostram usque aetatem monumenta voluas, siue assyrios, sive medos et persas mihi obiicias, vel ut Italica, Graeca, et alia externa repetam, quis unquam meminit unam Suisse civitatem, quae hac praecipue dote exceluerit, omnibusque alijs Imperijs et rebuspub. una cunctis praestiterit. nam quum millesimum et centesimum ab hinc annum et amplius iacta sint in Rivaltina urbis parte fundamenta, quis nescit earn per tot annorum orbes, in hunc usque diem sua libertate frui? Eamque variis et sanctissimis institutis sic omatam instructamque. tametsi variante inter se insularum ambitu, quas Veneti colerent, Ducem primum Paulinum Heracliensem populi totius et multitudinis consensu dictum esse memoriae proditum est. A quo uno ad praesentem etate qua Francisus Donatus Princeps longe clarissimus hodie viget, septem et octuaginta numerentur Duces, in quibus creandis tametsi varia in hunc diem ratio inita est, ut suo a nobis explicabitur loco, paucis tamen ducibus sub urbis ipsius initum male habitis a populo et uno tantum, ducentesimum ab hinc fere annum publico consensu damnato Respub. in offenso consistat gradu. Celebrent igitur Graeci suas Athenas, et Beotias, Thebas quarum illae Themistoclis et Meltiadis ductu, hae vero Epaminundae, et Pelopidae tantum breui admodum tempore, rerum sunt potite. Celebrent suam lacedemona, quae Lycurgi regis consilio principatum omnium uarietates complexa, vix sexagesimum floruit sui iuris annum. Nam de Cretensi rep. aut de Cartaginense nihil est, quod in praesentia dicam, ilia enim semper male audijt, haec varijs iactata factionibus, tandem a Romanis triplici bello victa solo est aequata. Quod si quisquam mihi obiecerit quingentos Romanae reipub. annos quibus post reges expulsos, ad D. usque Iulium Caesarem Imperium fere totius terrae orbis armis sibi vindicarit. Is secum reputet Venetam urbem supra sexcentesimum annum et amplius, ex quo primum ipsum coeperit, in suo vestigio adhuc consistere, cum summa totius civitatis et omnium ordinum pace, atque concordia, ut preter unam atque alteram dissensionem, quae facile tamen sunt extinctae, vix suspicio ulla dissidij civitatem inuaserit, quum interim maritimis rebus gestis clara, sarracenos turn Christianam rem undique davestantes oppresserit, Syriam quoque fere omnem, et ipsa Hierosolima de manibus eorum sacro bello extorserit, et Othmanico demum bello, quoad illi per christiahos principes licuit, turcarum pro virili opes contuderit, Caetera vero iustissima bella cum alijs populis gesta commemorandi nunc est locus.’

131 On Giustinian and his history, see P. Labalme, op. tit., and A. Pertusi, ‘Gli inizi della storiografia umanistica nel Quattrocento’, in La Storiografia Venezianafino al Secolo XVI (Firenze, 1970), pp. 269-332.

132 Nardi, Bruno, ‘Letteratura e cultura veneziana del Quattrocento’, in La civiltà veneziana del Quattrocento (Venezia, 1957), pp. 101–145 Google Scholar, describes the state of Venetian intel lectual life in the fifteenth century. Elwert, W. T., ‘Pietro Bembo e la vita letteraria del suo tempo’, in La civiltà veneziana de Rinascimento (Venezia, 1958), pp. 125–176 Google Scholar, analyzes new trends beginning around 1500.

133 Sabellico, M. A., Exemplorum Libri X, in Opera Omnia (4 vols, in 3, Basileae, 1560)Google Scholar, IV, cols. 6-130, and De Venetis Magislralibiis, in Opera, rv, cols. 278-300.

134 An example of this type of writing is Francesco Nigri's De aristocratia, MS Bibl. Marciana cl. vi Lat., cod. 6 (colloc. 2753).

135 This is pointed out by Finzi, Claudio on page 14 of his edition of Morosini's treatise, De bene instituta re publico (Milano, 1969)Google Scholar.

136 On the Venetian myth in general, see Gaeta, F., ‘Alcuni considerzione sul “mito” di Venezia‘, Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, XXIII (1961), 58–75 Google Scholar. The late sixteenthcentury historians and political thinkers who brought the Venetian myth to its culmination in the age of the Counter-Reformation are discussed at length in the cited works of Bouwsma and Cozzi. F. Gilbert has demonstrated the polemical and idealized character of the works of even these late products of Venetian historiography (‘Venetian Diplomacy before Pavia: From Reality to Myth’, in The Diversity of History, eds. H. Koenigsberger and J. Elliott). The influence of renaissance republicanism on the Enlightenment is discussed by F. Venturi in Chapter One of Utopia and Reform in the Enlightenment (Cambridge, 1971).