¹ Der Sentenzenkommentar Peters von Candia, des Pisaner Papstes Alexanders V Ein Beitrag zur Scheidung der Schulen in der Scholastik des 14. Jahrhunderts und zur Geschichte des Wegestreites. (Franziskanische Studien. Beiheft 9.) Münster i.W (1925), 106–112.Google Scholar

² Zweite Auflage besorgt von Pelster, F. Freiburg i. Br. (1933), 20.Google Scholar

³ Die patristische und scholastische Philosophie. Berlin (1928), 547–582.Google Scholar

⁴ Der Nominalismus in der Frühscholastik. (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Band 8, Heft 5.) Münster i.W (1910).Google Scholar

⁵ Le Saulchoir, (1931), 27∗f. Google Scholar

⁶ Act. 6, 9. Google Scholar

⁷ Cod. Paris. Mazarin. lat. 176, fol. 246. Google Scholar

⁸ Zu 1 Kor. 4, 6: “vel ‘infletur’ pro altero, id est pro doctrina alterius, tanquam ipse melior sit illo. Non enim irascor, licet ille sit Nominalis, ille in alterius, cum bonus possit esse sicut et ego.” (Cod. Paris. Mazar. lat. 176, fol. 178v). Es dürfte nur ein Wortspiel sein, wenn der Cantor im Jobkommentar sagt: “decernes contemplando rem ad litteram etiam et non tantum nomen Christi, sed deitatem et humanitatem, ut potius sit realis quam nominalis theologus” (Cod. Paris. Mazar. lat. 178, fol. 22v). Google Scholar

⁹ Paris, Nicolaus Vaultier et Durandus Gerlier (1500), fol. 22. Google Scholar

¹⁰ Summe (Clm 14508, fol. 7v).Google Scholar

¹¹ Sentenzenkommentar, zu 1, dist. 41, a. 2, q. 2. Quaracchi (1882), 740.Google Scholar

¹² Sentenzenkommentar, zu 1, dist. 44, art. 1, q. 1. Quaracchi 791.—Es sei hier darauf hingewiesen, dass die dritte wenigstens zum Teil von Stephan Langton stammende Sentenzenglosse des Cod. VII C 14 der Biblioteca Nazionale in Neapel zu 1, dist. 44, c. 2 (Quaracchi [1916], 270) bemerkt: “‘Preterea.’ Secundum nos quicquid potuit, potest. Secundum Reales aliter, quibus hec dubia est: quicquid potuit, potest” (Fol. 91^va). Es ist höchst wahrscheinlich, dass das nos ein Schreibfehler ist und dafür nominales zu lesen wäre. Doch berührt dies lediglich die Stellungnahme des Verfassers der Glosse. Aus dem Gegensatz zu den reales ist es nämlich ohne weiteres klar, dass es sich dabei um eine Ansicht der Nominalisten handelt. Jedenfalls hält die Glosse in der Frage der Glaubensartikel sich zum Realismus. Man liest darin nämlich: “‘Accipitur in rebus’ Ergo articuli sunt res et non euangelia, et ita passio Christi est articulus” (Cod. Neap. VII C 14, fol. 97^vb).Google Scholar

¹³ Fol. 134v. Google Scholar

¹⁴ Clm 14508, fol. 39. Google Scholar

¹⁵ Brügge, Stadtbibliothek, Cod. lat. 220, fol. 75. Google Scholar

¹⁶ Die Verfechter dieser Ansicht könnten nicht daran festhalten, dass die Artikel der antiqui die gleichen seien wie diejenigen der moderni. Man vgl. die Quästionen des Cod. British Museum, Harley 658, fol. 80v: “Item, ne oporteat dicere, quod Trinitas sit unus articulus fidei, dicunt, quod non res, sed enuntiabilia sunt articuli, scilicet Christum fuisse passum et huiusmodi. Secundum hoc articuli alii sunt modernorum, alii antiquorum, et tamen eadem fides, quia de rebus eisdem et quia eque valens ad salutem. Dicebant tamen alii talia enuntiabilia esse articulos: Christum fuisse incarnandum et huiusmodi. Sed patet non sufficere, si non nisi talis habeatur fides de incarnatione.” Google Scholar

¹⁷ Brügge, Stadtbibliothek, Cod. lat. 220, fol. 73. Google Scholar

¹⁸ Fol. 5. Google Scholar

¹⁹ Quaracchi, (1887), 515 f.Google Scholar

²⁰ Paris, Vaultier-Gerlier (1500), fol. 14. Google Scholar

²¹ Clm 14508, fol. 38v. Google Scholar

²² Paris, Vaultier-Gerlier (1500), fol. 59. Google Scholar

²³ Man vgl. Summa aurea, lib. 2, tr. 10, c. 3, q. inc. (fol. 61^va). Google Scholar

²⁴ Summe (Clm 14508, fol. 26v).Google Scholar

²⁵ Cod. Paris. Nat. lat. 15747, fol. 36v. Google Scholar

²⁶ Cod. Paris. Nat. lat. 3477, fol. 89. Google Scholar

²⁷ Cod. Paris. Nat. lat. 3477, fol. 90v. Google Scholar

²⁸ Fol. 19v. Google Scholar

²⁹ Betreff der philosophischen Literatur vgl. man Baumgartner, M., Friedrich Überwegs Grundriss der Geschichte der Philosophie der patristischen und scholastischen Zeit. Berlin (1915), 255.Google Scholar

³⁰ Nr. 379. Quaracchi (1916), 258. Google Scholar

³¹ Cod. Paris. Mazar. lat. 758, fol. 46v. Google Scholar

³² 258, Anm. 2. Google Scholar

³³ 1, dist. 41, c. 3, n. 380. Quaracchi 258 f. Google Scholar

³⁴ Cod. Bamberg. Patr. 128, fol. 56v. Google Scholar

³⁵ Fol. 46v. Google Scholar

³⁶ Quaracchi 655 f. Google Scholar

³⁷ Cod. Neap. VII C 14, fol. 97 ^vb Google Scholar

³⁸ Cod. Paris. Nat. lat. 14423, fol. 87v: Zu 3, dist. 23: “‘In rebus’ etc. Hic videtur querendum, que credantur, et si articuli, qui sint articuli. Super hoc diversi diversa sentiunt: Alii pas[sionem] et similia, alii, quod idem est, eventus passionis et similium. His queritur consonare littera. Sed ab utrisque queritur, quid sit articulus, quem confitentur, qui dicunt: credo Deum esse. Alii sunt, qui enuntiabilia ponant articulos et sic exponunt ea, que creduntur. Nam sunt ipsa que sunt in rebus, quasi in rebus presentibus, preteritis et futuris.” Google Scholar

³⁹ Man vgl. Landgraf, A., “Der magister Petrus episcopus,” Recherches de théologie ancienne et médiévale, VIII (1936), 202.Google Scholar

⁴⁰ Nr. 398. Quaracchi 268. Google Scholar

⁴¹ Cod. Paris. Mazar. lat. 758, fol. 48.—Man vgl. diese Glosse auch im Cod. Neap. VII C 14, fol. 111. Google Scholar

⁴² Nr. 401. Quaracchi 270. Google Scholar

⁴³ Fol. 48v.—Die gleiche Glosse findet sich auch im Cod. Neap. VII C 14, fol. 111. Google Scholar

⁴⁴ Lib. 1, dist. 44, c. 2. Quaracchi 270 f. Google Scholar

⁴⁵ Cod. Bamberg. Patr. 128, fol. 57 Die letzte Quästionensammlung des Cod. Brit. Mus. Royal 9 E XII berichtet auf Blatt. 253: “Dicit m[agister] in sententiis, quod quicquid Deus potuit potest. Quod videtur propter hoc, quia cuiuscumque habuerit potentiam, habet. Non tamen quicquid potuit facere potest facere, quia potuit incarnari nec potest.” Google Scholar

⁴⁶ C. 7. Quaracchi 286. Die 20. Quästion einer Sammlung des dem beginnenden 13. Jahrhundert angehörigen Cod. British Museum Royal 8 C IX (fol. 162) behandelt in allem Ernst die Frage: “Auctoritas: cuiuslibet veri a quocumque proferatur Deus auctor est. Ergo omne verum Deo auctore est. Ergo huius veri est Deus auctor peccatum esse peccatum. Ergo est causa, quare hoc verum sit verum. Ergo quare peccatum sit. Item, cum verum sit aliquid et non est creator, videtur, quod sit creatura. Quod si est, cum plurium verorum quodlibet sit ab eterno, et plures creature sunt ab eterno et sic non solus Deus. Nota magistrum dixisse, quod verum est aliquid et est a Deo, sed non est a Deo per creationem ut sunt elementa, nec per generationem ut Filius, nec per processionem ut Spiritus Sanctus, sed per essentiam, et est per essentiam adeo ab eterno, non tamen est eternum nec creatura. Sic dicebat ipse, sed difficile est scire, quid de vero sit tenendum et dicendum.”—Der hier erwähnte Magister dürfte der Lombarde sein und somit dessen mündlicher Unterricht in Frage kommen. In der 33. Frage auf Blatt 165 wird denn auch im gleichen Zusammenhang auf einen magister Petrus hingewiesen, vgl. unten, Anm. 49. Google Scholar

⁴⁷ Cod. Paris. Mazar. lat. 758, fol. 51 und Cod. Neap. VII C 14, fol. 111v. Google Scholar

⁴⁸ Sentenzen, 1, dist. 46, c. 7, n. 426. Quaracchi 286.Google Scholar

⁴⁹ Cod. Neap. VII C 14, fol. 92.—Auch Frage 33 des Cod. Brit. Mus. Royal 8 C IX weist auf die Lehre des Lombarden und das Vermeiden der falschen Folgerung hin: “Nota: hec fuit opinio magistri Petri, quod omne verum est verum Deo auctore et omne verum vult Deus esse verum. Et dicebat in hac argumentatione esse fallaciam secundum accidens: Deus vult omne verum esse verum. Hoc est verum te esse adulterum. Ergo vult te esse adulterum. Vult autem hoc verum te esse adulterum esse verum, non tamen vult te esse adulterum, id est te adulterari vel tuam adulterationem” (Fol. 165). Die Frage 118 der dritten Quästionensammlung des Cod. British Museum 9 E XII schreibt im gleichen Sinn: “Item, omnis veritas a Domino Deo. Ergo veritas huius enuntiabilis Judam esse furem a Deo est. Ergo Deo auctore est. Ergo est bona. Sed omne bonum placet Deo. Ergo hec veritas placet Deo. Ergo Deo placet, quod Judam esse furem sit verum.—Ad predictam auctoritatem facile potest responderi, ut dicatur: omnis veritas a Deo est, id est omnis vera doctrina. Sed dicit: Deus est auctor omnium; illa veritas est.—Ergo est auctor illius.—Solutio: Cum dico: Deus est auctor omnium, sic non comprehenduntur nisi illa, que proprie dicuntur esse, ut subiecta et eorum proprietates. Veritas autem ratio est. Maxime, sicut privationes non sunt, sic nec eis adiacent aliqua. Unde: etiam si dicam: Judas est peritus fur, sicut hoc nomine fur nichil predicatur, cum sit privatorium, sic hoc nomine peritus” (Fol. 97). Google Scholar

⁵⁰ Nr. 19. Quaracchi 319. Google Scholar

⁵¹ Cod. Paris. Mazar. lat. 758, fol. 55. Google Scholar

⁵² 2, dist. 42, c. 1. Quaracchi 528. Google Scholar

⁵³ Fol. 79v : “Quidam dicunt unum esse peccatum. Opinio 1 et vera, que tenetur hodie; 2^a, que non communiter tenetur.” Google Scholar

⁵⁴ Sentenzen, 2, dist. 42, c. 1. Quaracchi 528 f.—Lediglich einen Auszug aus dem Text des Lombarden bietet in dieser Frage die Sentenzenabbreviation des Cod. lat. 65 (fol. 113v f.) der Nationalbibliothek von Luxemburg.Google Scholar

⁵⁵ Cod. Paris. Nat. lat. 14423, fol. 79. Google Scholar

⁵⁶ Sentenzen, Quaracchi (1916), lxxix.Google Scholar

⁵⁷ Sententiae, lib. 5, c. 14 (Migne, Patrologia latina = SSL 211, 548 f.). Auch hinsichtlich der Glaubensartikel teilt Petrus von Poitiers die Ansicht der Nominalisten. Man vgl. Sententiae, lib. 3, c. 21 (SSL 211, 1090): “Articuli autem nostrae fidei sunt incarnatio et passio et resurrectio et ascensio etc. Sed quia quidam insurgunt contra nos dicentes: Vos creditis passionem Domini et nativitatem etc., sed falsum est illos articulos esse. Ergo vos creditis ea, quae falsum est esse; falsitas subest fidei vestrae. Ideo possumus assignare articulos per dicta propositionum, ut Christum esse natum, Christum esse passum etc. Hoc idem credidit Abraham, sed sub aliis verbis Christum esse nasciturum, Christum esse passurum.” Google Scholar

⁵⁸ Sententiae, lib. 1, c. 9 (SSL 211, 822): “Solet quaeri, an Deus possit quidquid potuit. Si enim potuit aliquid, quod non potest, vel e contrario, videtur, quod eius potentia augeatur vel minuatur. Quod tamen si dicitur, videtur inde inconveniens accidere: Quidquid potuit Deus, potest: Deus potuit incarnari et mori: ergo potest incarnari et mori. Ideo dicunt, quod si intelligatur ita: Quidquid potuit Deus, potest, id est quamcumque potentiam habuit, habet, vel cuiuscumque rei potentiam habuit, habet, verum est; si vero ita: Quidquid potuit potest, id est quidquid eius potentiae fuit subiectum, et modo est subiectum eius potentiae; vel quidquid potuit facere, potest facere, falsum est. Cum enim dicitur: potuit Deus incarnari, comprehendit omnia tempora quantum ad significationem, scilicet praeterita, praesens et futura. Sed cum verbo praesentis temporis potest amittit significationem praeteriti temporis et pertinet ad praesens et futura. Non enim pro eo, quod fecit Deus, dicitur hoc facere, sed fecisse. Sicut ergo non vere dicitur: quidquid potuit facere, potest facere, sed facere vel fecisse vel facturus esse—fallacia: Quemcumque hominem heri vidisti, hodie vides; heri vidisti hominem locuturum—similiter et in argumentatione plura tempora comprehendit assumptio, quia tria, quam conclusio, quae tantum duo complectitur, id est praesens et futurum propter verbum praesentis temporis, scilicet potest.” Google Scholar

⁵⁹ Sententiae, lib. 1, c. 9 (SSL 211, 823).Google Scholar

⁶⁰ Fol. 249v. Google Scholar

⁶¹ Cod. Paris. Mazar. lat. 1708, fol. 249v. Google Scholar

⁶² Sententiae, lib. 2, c. 14 (SSL 211, 988).Google Scholar

⁶³ Sententiae, lib. 2, c. 14 (SSL 211, 991 D, sowie Cod. Paris. Nat. lat. 3116, fol. 35v).Google Scholar

⁶⁴ Sententiae, lib. 2, c. 14 (SSL 211, 989): “Dicimus, quod iste pro nullo tenetur reus peccato post actionem, pro quo non teneretur reus ante, et tamen tenetur reus pro aliquo, pro quo non ante. Et sic instamus: posito, quod iste protulit hanc vocem albus et modo profert hanc vocem albus, iste nullum nomen protulit, quod modo non proferat, nec fuit prolaturus nisi nomen. Ergo nil protulit iste, quod non proferat.” Google Scholar

⁶⁵ Sententiae, lib. 1, dist. 41 (SSL 192, 1021).Google Scholar

⁶⁶ SSL 192, 1023 f. Google Scholar

⁶⁷ Sententiae, lib. 2, dist. 42 (SSL 192, 1068 f. und Oxford, Bibliotheca Bodleiana, Cod. Laud. Misc. 477 fol. 52).Google Scholar

⁶⁸ Man vgl. Lottin, O., “Le premier commentaire connu des Sentences de Pierre Lombard,” Recherches de théologie ancienne et médiévale, XI (1939), 70.Google Scholar

⁶⁹ Cod. Bamberg. Patr. 127, fol. 23v. Google Scholar

⁷⁰ Ebenda. Google Scholar

⁷¹ Cod. Bamberg. Patr. 127, fol. 23v: “Ad quod quidam dicunt hoc non esse verum, quia non est mutatio in re, sed in significatione, id est voce significante. Et dicunt idem significari per verba preterita et presentia, ostendentes hoc per similitudinem, quia idem tempus significabatur heri per hoc adverbium cras, quod modo per hoc adverbium hodie. Similiter per similitudinem fidei catholice idem ostendunt dicentes: Antiqui patres credebant Christum esse nasciturum, nos autem credimus Christum natum esse. Non tamen diversa est fides nostra a fide illorum, quia licet mutata sint tempora, non tamen variata est fides.” Google Scholar

⁷² Ebenda.—Udo bringt dann hier noch die weiteren Einwände: “Sed opponitur: hunc hominem esse album semper fuit verum. Ergo cum predicatus huius propositionis homo est albus aliquid significet, semper convenit subiecto. Ergo albedo fuit in hoc subiecto, [fol. 24] antequam iste esset albus. Falsum est. Illud ergo non semper fuit vel erit verum, sed aliquando fuit et erit falsum. Deus igitur non semper scivit vel sciet illud, cum ipse non possit scire falsa.—Sed item opponitur: Deus scit hunc hominem esse album et illud non semper scivit vel sciet. Ergo vel minuitur scientia ipsius vel augetur. Ad quod dicunt quidam, quod multa scit Deus aliquo tempore, que alio non scit. Non tamen ideo adaugetur vel minuitur scientia ipsius, quia, cum desinit esse vera hec propositio, scilicet hic homo est albus, vera eius contradictoria erit: hic homo non est albus, et illud verum scit Deus. Et ita numquam vel pauciora vera scit Deus, quia loco unius semper subit aliud, id est eius contradictorium, quod ipse scit.—Alii dicunt, quod quecumque scivit Deus, ab eterno scivit et semper sciet. Sed opponitur: Deus scit hoc verum, scilicet istum esse album. Sed semper scivit illud. Ergo scivit illud, antequam esset verum. Deus scivit hoc verum, scilicet hunc hominem esse album, antequam esset verum. Ergo scivit illud, quando fuit falsum. Ergo Deus scivit falsum.—Ad quod dicimus, quia est scientia cognitionis seu comprehensionis, et est scientia assertionis. Et propterea distingenda est illa: Deus scivit falsum. Si dicis: scivit falsum, id est comprehendit vel cognovit falsum esse illud, verum est. Si vero dicis: Deus scivit falsum, id est ipse asseruit aliquod falsum, non est verum.”—Dazu steht in unserer Handschrift am Rand der im Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 18, fehlende Vermerk: “Prior sententia potior videtur.”—Diese prior sententia der quidam ist diejenige der Realisten. Wilhelm von Auxerre berichtet nämlich: “Quod autem dicimus, quod in hac significatione hec est vera: Deus potest scire plura quam sciat, in uno sensu intelligenda est de scientia rerum incomplexarum. Multa enim possunt esse, que numquam erunt. Sed de scientia enuntiabilium non est verum, quia secundum Reales, cum Deus incipit scire aliquid enuntiabile, desinit scire eius contradictorie oppositum. Nec valet: Deus sciebat hoc prius et modo non scit: ergo oblitus est illud; quia per transcendentiam rei accidit, quod non scit” (Summa aurea, lib. 1, c. 10—fol. 21v). Auf diese Antwort weist auch die anonyme Summe des Cod. Vat. lat. 10754, fol. 28v, hin. Google Scholar

⁷³ Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 18v. Google Scholar

⁷⁴ Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 18v. Google Scholar

⁷⁵ Sententiae, 1, dist. 46, c. 7, n. 426. Quaracchi 286 f. Google Scholar

⁷⁶ Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 19v. Google Scholar

⁷⁷ Quaracchi 528. Google Scholar

⁷⁸ Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 33v. Google Scholar

⁷⁹ Cod. Bamberg. Patr. 126, fol. 42: “[C]um facta est mentio de articulis fidei, videndum est, quid sit articulus et in quibus consistat. Articulus autem est quidlibet eorum, que generaliter fideles tenentur credere ad salutem, ut ea, que continentur in simbolo, passio, resurrectio, ascensio et huiusmodi. Dicitur autem articulus quasi cum aliis artans et constituens ipsam fidem id est collectionem eorum, [fol. 42v] que fide creduntur. Articulus vero consistit in ipsa re et in veris, que circa ipsam rem sunt. Unus et idem articulus fidei est res ipsa, scilicet Christi passio et illud verum, scilicet Christum esse passum. Sed opponitur: hoc verum Christum esse passum est articulus fidei. Hoc autem credimus, scilicet Christum esse passum, quod antiqui non crediderunt. Ergo nos habemus aliquem articulum fidei, quem ipsi non habuerunt. Non sequitur ratio. Articulus enim fidei non tantum consistit in illo vero, sed etiam in ipsa re, scilicet in passione. Et est instantia: Imperfecta caritas est virtus caritatis. Sed perfectus non habet imperfectam caritatem. Ergo perfectus non habet virtutis caritatem. Item alia: In malis timor est Sancti Spiritus. Hoc autem non habuit Christus. Ergo ipse non habuit omnia dona Spiritus Sancti.” Google Scholar

⁸⁰ Summe (Clm 14508, fol. 6v).Google Scholar

⁸¹ Summe (Cod. Vat. lat. 4304, fol. 27, und Cod. Vat. lat. 4296, fol. 27): “Ad hoc dicunt quidam et hoc dicebat, ut fertur, Abaialardus, quod actus et voluntas, quamvis sint diversa, sunt tamen idem peccatum, nec habent pro inconvenienti, si aliquod peccatum est duo, immo et tria. Nam cum aliquis incipiat velle aliquod malum, illud peccatum est duo, scilicet motus voluntatis interior et reatus contractus ex ipso, et minus reus constituitur iste pro illo peccato, quam quando adiciet actum. Cum vero adiciet actum, non committet aliud peccatum, sed illud idem peccatum, quod nunc est in eo duo, erit tunc in eo et erunt tria, scilicet voluntas et actus et reatus, et tunc constituetur magis reus, quamvis pro eodem peccato. Si vero tunc cesset ab actu et voluntate, sed non ex caritate, remanebit idem peccatum in eo, sed non remanebit nisi unum, scilicet solus reatus; nec tamen tunc erit minus reus quam prius, quia adhuc est reus pro actu preterito et voluntate adeo sicut fuerat antea; et quamvis unum peccatum solum sit voluntas et actus, dantur tamen diverse prohibitiones pro eo, quia ipsum peccatum potest pluribus modis committi, scilicet actu et voluntate, sicut una sola res sit caritas, tamen propter pluralitatem diligendorum plura dantur de eo precepta, scilicet diliges Dominum Deum tuum etc., et diliges proximum tuum sicut te ipsum.” Google Scholar

⁸² Ebenda. Google Scholar

⁸³ Summe (Clm 14508, fol. 27v). Mit dieser gleichen Frage beschäftigt sich auch die anonyme Summe des Cod. Vat. lat. 10754, fol. 68v, sowie eine Quästion des zum Bereich des Odo von Ourscamp gehörigen Cod. Brit. Mus. Harley lat. 3855, fol. 43.Google Scholar

⁸⁴ Summe (Clm 14508, fol. 27v f.).Google Scholar

⁸⁵ Man vgl. oben den Katalog. Google Scholar

⁸⁶ Fol. 46v f. Google Scholar

⁸⁷ Disp. 35. Warichez, J., Les disputationes de Simon de Tournai. (Spicilegium Sacrum Lovaniense. Fasc. 12.) Louvain (1932), 103.Google Scholar

⁸⁸ Man vgl. auch seine Summe im Cod. Paris. Arsenal. lat. 519, fol. 9v: “ sensus: Symonem scripsisse est verum, id est Symonem scribere fuit verum et affirmatur de futuro, ut intelligatur affirmanda de presenti. Est enim sensus: Symonem scripturum est verum, id est eum scribere erit verum. Eadem igitur veritate vera sunt preterita, presentia et futura, nec tamen quod semel est verum, licet qua veritate presens est verum preteritum, semper erit verum. Aliud enim est esse, aliud fuisse, aliud futurum esse, licet eadem veritate hoc et illud et tertium sit. Cum ergo Deus sciverit esse, quod non scit esse vel fuisse, et scientia vertatur, ut dictum est, circa veritatem, non aliud dicitur scire quam prius, non alia veritas quam prius subiecta est scientie eius.”—Man vgl. auch die Frage, an prophetie iam adimplete adhuc sint vere. Hier lautet die Antwort: “Redditur: Credo prophetias semper esse veras, tamen propositiones esse falsas. Talia enim erunt predicata, qualia subiecta permiserint. Est enim sensus: prophetia vera est, id est ea verum prophetatum est; tamen propositio falsa est. Unde Judeus, qui proponendo et affirmando dicit: virgo concipiet, mentitur; sed christianus, qui dicit: Virgo concipiet, referendo, quid prophetatum sit, verum dicit.” (Disp. 35. J Warichez, Les disputationes, 106). Google Scholar

⁸⁹ Disp. 93 (Warichez, J., Les disputationes, 269 f.): “Redditur: Distinguitur inter voluntatem, que prevenit actum, et voluntatem, que est in agendo. Voluntas, que prevenit, et actus, qui sequitur voluntatem, duo sunt et duo peccata; nec alterum est peccatum causa alterius, nec unum dicitur peccatum propter alterum; nec enim actus sequens dicitur malus a mala voluntate precedente. His ergo duobus: precedenti voluntati et actui sequenti, deputantur diversa supplicia; et nuda voluntas precedens et actus sequens dicuntur homicidia ab apostolo et ab Augustino: ne quis crederet actum tantum esse homicidium et non nudam voluntatem. Sed voluntas, que est in agendo et actus, licet sint duo, non tamen duo peccata; quia unum dicitur propter alterum, actus propter voluntatem. Qua enim singulari causa voluntas est peccatum, eadem et actus; sed voluntas potest esse peccatum sine actu, ut in homine, qui vult, non facit; sed actus non sine voluntate: ut in leone, qui facit et non vult; non enim peccat, cum hominem occidit. Licet enim sint duo voluntas in agendo et actus, tamen, quia unum dicitur peccatum propter alterum et eadem singulari causa, qua et alterum, non dicuntur plura peccata, sed unum peccatum. Quo modo hec voces: Symon Symonis, licet sint due, quia una est nomen propter alteram et eadem singulari causa, qua et altera. Obliquus casus propter rectum et qua de causa et rectus, non sunt plura nomina, sed unum nomen.” Einen Auszug aus diesem Text gibt die 123. Frage des Cod. Brit. Mus. Harley. lat. 3596 fol. 65v.—Man vgl. ferner auch die Disp. 59 (Warichez, J., Les disputationes, 169).Google Scholar

⁹⁰ Warichez, J., Les disputationes, 74: “Redditur: Licet sint diversi motus hodiernus et hesternus, tamen quia vertuntur circa idem, est enim idem volitum, ideo non iudicamus diversa peccata, sed unum: sicut diversas voces unum nomen, quia una institutione institute sunt ad significandum.”—Man vgl. den Text auch im Cod. Brit. Mus. Harley. lat. 3596, fol. 59v .Google Scholar

⁹¹ Man vgl. die Abkürzung seiner Summe, lib. 2, c. 28, bei Anders, F., Die Christologie des Robert von Melun. Forschungen zur christlichen Literatur- und Dogmengeschichte. Paderborn (1927), 67 Google Scholar

⁹² Martin, R. M., Oeuvres de Robert de Melun. Tome I. Questiones de divina pagina. (Spicilegium Sacrum Lovaniense. Fasc. 13.) Louvain (1932), 46: “Solutio: Eadem credidit Habraam, que et nos, etsi alio modo, quia de eisdem rebus. Vel aliter, Abraam credebat a tempore suo Christum incarnaturum, et nos credimus a tempore Abrae hoc idem.”— Martin, R. M., Oeuvres de Robert de Melun. Tome II. Questiones theologice de epistolis Pauli. (Spicilegium Sacrum Lovaniense. Fasc. 18.) Louvain (1938), 206: “Ipsi enim, qui tunc fuerunt, eandem virtutem acceperunt in fide venturi, quam nos in fide illius, qui venit. Unde et nos credimus idem, quod illi, quia eedem res subsunt, que et illorum subfuere. Non tamen credo illum venturum, sicut eum Abraham venturum credidit; sed credo illum venisse, quem ille futurum credidit.” Google Scholar

⁹³ In epistolam 2 ad Corinthios, q. 11 (SSL 175, 547): “Solutio: Quidquid credimus nos, et antiqui etc., id est res eaedem subiectae sunt nostrac fidei et illorum; non tamen sequitur, quod idem, quod est modo preteritum, esse in tempore eorum preteritum; vel quod tunc futurum, modo sit futurum.” Google Scholar

⁹⁴ Lib. 7 (SSL 175, 914): “Solutio: Dicta quidem harum propositionum: Abraham credidit Christum venturum, nos credimus venisse, diversa sunt. Articulus tamen fidei idem, quem nos et ille credimus, scilicet nativitas Christi. Quid est ergo: Abraham credidit Christum venturum, nisi credidit Christi nativitatem, quae tunc futura fuit.” Google Scholar

⁹⁵ Fol. 196v: “Item, quod Abraham credidit, modo credendum non est, quia falsum est Christum scilicet venturum et moriturum esse.—Ad hoc: Dicta quidem harum propositionum: Abraham credidit Christum venturum, nos credimus Christum venisse, diversa sunt. Articulus tamen fidei idem est, quem Abraham credidisse dicitur et nos credere. Articuli enim fidei sunt: nativitas Christi, mors, resurrectio, in celum ascensio, Spiritus Sancti missio, generalis omnium resurrectio. Cum ergo dicitur: Abraham credidit Christum nasciturum, nichil aliud est quam credidit nativitatem Christi, qui tunc nasciturus erat. Idem credimus nos. Similiter et de singulis articulis.” Google Scholar

⁹⁶ Die unter seinem Einfluss stehende Summe des Cod. Vat. lat. 10754 lehrt betreff der Glaubensartikel: “Nos autem dicimus, quod articuli fidei sunt fides de nativitate, de passione, de resurrectione, de Trinitate personarum, de unitate essentie et huiusmodi. Vel quadam similitudine: quoniam sicut in digito humano sunt plures articuli et distinctiones, [fol. 5v] et ita in fide nostra catholica sunt plures articuli et distinctiones” (Fol. 5 f.). Diese gleiche Ansicht findet sich auch in der ersten zum Bereich des Odo von Ourscamp gehörigen Quästionensammlung des Cod. Paris. Mazar. lat. 1708, fol. 232v. Google Scholar

⁹⁷ Summe (Cod. Erlangen. lat. 353, fol. 24v): “Ad hoc dicimus consentientes magistris nostris, quod actio et voluntas sunt duo peccata.” Google Scholar

⁹⁸ Sentenzenkommentar, zu 2, dist. 38 (Cod. Vat. lat. 1098, fol. 79): “Consequenter querit, cum peccatum sit interior actus et exterior, utrum voluntas et opus exterius sint unum an diversa peccata. Et dicit (!) quidam, quod sic, ut Prepositinus; quidam, quod non.” Google Scholar

⁹⁹ Fol. 99: “Item queritur, utrum aliud peccatum sit primus motus, aliud sequens delectatio, aliud consensus, aliud actus. Quod si verum est, quomodo idem peccatum committitur his IIIIor modis. Idem in genere.—Fuit tamen opinio antiquorum, quod idem peccatum crescit de primo motu in delectationem et de delectatione in consensum. Et ita sunt idem peccatum secundum eos. Sed, cum sepe legatur Dominus suscitasse tres mortuos, qui significant tria genera peccatorum, palam est, quia sunt diversa peccata. Unde et nos in generali confessione ea confitemur tamquam diversa.” Google Scholar

¹⁰⁰ Fol. 23v: “Solutio: Sunt quidam, qui dicunt, quod mala voluntas et malus actus sint idem peccatum. et illud primo esse in voluntate, deinde in opere. Contra quos tamen premissa argumenta sunt. Cuicumque ergo illa sententia placuerit, qualiter contradici possit, studeat inquirere.” Google Scholar

¹⁰¹ Fol. 23v: “Sunt autem, qui dicunt, quod duo peccata sunt et predicto argumento facile contradici posse credunt dicentes, quod eodem bonus Deus et iste: ergo non sunt duo bona.”—Man findet dies teilweise wörtlich im Cod. a VI 8 (fol. 30v) der Stiftsbibliothek von St. Peter in Salzburg. Google Scholar

¹⁰² Fol. 36v: “Aliquis vult unum solum peccatum, ut homicidium, et illud idem opere complet. Ergo idem est peccatum voluntatis et operis. Ergo non sunt duo peccata voluntas et actus. Item, indirecte: Iste confitetur homicidium et non voluntatem homicidii. Utrumque peccatum mortale est. Ergo neutrum ei remittitur. Non enim scienter uno mortali tacito aliorum potest fieri remissio. Vel sic: Ecclesia iniungit isti penam pro homicidio et non pro voluntate. Ergo insufficienter punit eum. Item, voluntas aliquo est peccatum, quia seipsa, et eodem opus est peccatum, quia voluntate informatur. Nec est peccatum, nisi sit voluntarium. Ergo voluntas et opus sunt idem peccatum.” Google Scholar

¹⁰³ Fol. 36v: “Concedimus actum et voluntatem duo peccata esse. Fallacia primi: Deus prohibuit unum solum Eve, scilicet pomi commestionem et in hoc transgressa est. Ergo in uno solo. Sed dicit auctoritas, quod in tribus, quia peccavit in se et in proximum et in Deum. De secundo verum est, quia, si quis scienter voluntatem malam vel quodlibet aliud peccatum reticet, reliqua non remittuntur. Sacerdos enim debet et voluntatem et diuturnitatem male voluntatis et alias circumstantias diligenter inquirere et unam communem penitentiam pro omnibus iniungere. Si quis tamen ydiota ignorat malam voluntatem accusandam esse, simpliciter sua tamen excusare potest. Fallacia tertii: Virtus aliqua est bona, quia se ipsa, et opus virtutis eodem est bonum, quia virtute informatur. Ergo virtus et opus virtutis sunt idem bonum. Non.” Google Scholar

¹⁰⁴ Fol. 240 f. Google Scholar

¹⁰⁵ Fol. 28. Google Scholar

¹⁰⁶ Fol. 68v: “Ad hoc dicunt quidam, quod, licet sint diversa, sunt tamen idem peccatum, quod voluntas, immo ex voluntate actus est peccatum, sicut albus et alba sunt diversa, tamen idem nomen dicitur.” Google Scholar

¹⁰⁷ Summe (Cod. Paris. Nat. lat. 15747, fol. 33v).Google Scholar

¹⁰⁸ Ebenda. Google Scholar

¹⁰⁹ Ebenda: “Possum respondere aliter et dicere, quod sunt diversa peccata. Sed secundum hoc dicam, quod una deformitas est in actu, alia in voluntate.” Google Scholar

^109a Quästionen (Cod. Paris. Nat. lat. 16385, fol. 57): “Responsio: Diversa sunt peccata actio et voluntas” Google Scholar

¹¹⁰ Summa aurea, lib. 2, tr. 2 (fol. 37v); lib. 2, tr. 29, c. 7 (fol. 101); lib. 3, tr. 17, De quaestionibus moralibus, q. 3 (fol. 214).Google Scholar

¹¹¹ Summa aurea, lib. 2, tr. 29, c. 7 (fol. 101).Google Scholar

¹¹² Summe, lib. 2, c. 27 (Cod. Vat. lat. 1187, fol. 20).Google Scholar

¹¹³ Sentenzenkommentar, In 2, dist. 38 (Cod. Vat. lat. 1098, fol. 79v): “Solutio: Sicut dictum est supra, quod originale unum est unitate originis et effectus, plura vero esse numero essentie, ita dicimus, quod voluntas mala et opus exterius ab illa voluntate procedens unum peccatum sunt et multa: unum ratione originis et effectus, quia eadem causa et origo, scilicet contemptus, et eadem libido, causa finalis, obligatio pene—idem enim bonum naturale diminutum et ad eandem penam obligant—multa vero ratione essentie”.—Später findet man in den Quästionen zu den Sentenzen des Cod. Paris. Nat. lat. 16407 auf Blatt 139: “Solutio: Actus interior et exterior peccati dividuntur, id est cum homo vult male facere et non male facit, quia non habet oportunitatem, et post iterum vult male facere et male facit, sunt diversa peccata, quia sunt diverse voluntates inordinate. Secundum autem quod coniunguntur, ut cum homo vult male facere et male facit, sunt tantum unum peccatum formaliter, quia est tantum una deformitas, scilicet dordinatio(!). Plurificantur tantum materialiter, quia actus sunt plures, interior scilicet et exterior.” Dem schliesst sich auch eine Quästion des Cod. Paris. Nat. lat. 3804 A (fol. 226v) an. Einer weiteren Entwicklung der Frage begegnet man sodann in den Quästionen dieses Cod. Paris. Nat. lat. 3804 A auf fol. 105.Google Scholar

^{page 210 note 1} SSL 186, 639–1010.Google Scholar

^{page 210 note 2} SSL 186, 1009–1152.Google Scholar

^2a “Einige Angaben über Leben und Schriften des Robertus Pullus, Kardinals und Kanzlers der römischen Kirche (^†1146)”, Scholastik, XII (1937), 239–247 Google Scholar

^{page 210 note 3} Man vgl. Grabmann, M., Die Geschichte der katholischen Theologie seit dem Ausgang der Väterzeit. Freiburg im Br. (1933), 40.Google Scholar

^{page 210 note 4} SSL 186, 839.Google Scholar

^{page 210 note 5} Man vgl. Grabmann, M., Die Geschichte der scholastischen Methode. II. Freiburg im Br. (1911), 386.Google Scholar

^{page 210 note 6} SSL 186, 1017 Google Scholar

^{page 210 note 7} SSL 186, 699 f.Google Scholar

^{page 210 note 8} Quaracchi, (1926), 293.Google Scholar

^{page 210 note 9} Tract. 1, c. 13 (SSL 176, 66): “Solent quidam sic opponere: Voluit Deus Pater Christum pati et mori: ergo voluit, ut iudaei flagellarent et occiderent eum: et ita fecerunt, quod volebat Deus. Quod non est ita concedendum, quia cum actus esset malus illorum, non placebat Deo, qui nullum malum vult, etsi placeret Deo, ut esset actus ille. Ita enim solent accipi haec verba: Iste facit, quod vult Deus; id est, quod facit, remunerat, gratum habet.” Google Scholar

^9a SSL 186, 1017.Google Scholar

^{page 210 note 10} SSL 186, 704 AB.Google Scholar

^{page 210 note 11} Quaracchi (1916), 1017 Google Scholar

^{page 210 note 12} Beginn: (fol. 2): “‘Samaritanus’ In hoc IIII° libro magister volens tractare de sacramentis Ecclesie premisit transitum, in quo hostendit. ” Google Scholar

^{page 210 note 13} Cod. Bamberg. Patr. 128, fol. 24. Google Scholar

^{page 210 note 14} Sententiae, 3, dist. 2 und 3 (Quaracchi 554–562).Google Scholar

^{page 210 note 15} Robertus Pullus, Sententiae, lib. 3, c. 16 (SSL 186, 782 ff.). Google Scholar

^{page 210 note 16} Man vgl. seinen Text, SSL 186, 1049 f. Google Scholar

^{page 210 note 17} Sententiae, 1, dist. 29 (Quaracchi 183–187).Google Scholar

^{page 210 note 18} Sententiae, lib. 1, c. 6 (SSL 186, 683 ff.).Google Scholar

^{page 210 note 19} Man vgl. Landgraf, A., “Some unknown writings of the Early Scholastic Period”, The New Scholasticism, IV (1930), 12 f.Google Scholar

^{page 210 note 20} Historia Pontificalis, 10. (Monumenta Germaniae Historica. Scriptores, XX. Hannover [1868], 524.) Google Scholar

^{page 210 note 21} “Die Theologia ‘Scholarium’ des Peter Abaelard”, Aus der Geisteswelt des Mittelalters. Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet. Münster i.W (1935), 275–279.Google Scholar

^{page 210 note 22} Landgraf, A., Écrits théologiques de l'école d'Abélard. Louvain (1934).Google Scholar

^{page 210 note 23} Landgraf, A., Commentarius Cantabrigiensis in epistolas Pauli e schola Petri Abaelardi. I. In epistolam ad Romanos . Notre Dame (1937).Google Scholar

^{page 210 note 24} Insbesondere SSL 186, 1020 ff.Google Scholar

^{page 210 note 25} Robertus Pullus, Sententiae, lib. 4, c. 13 (SSL 186, 820 f.): “Adversa ferebat et bene agebat, tum quoniam nostrae sic competebat redemptioni, tum ut nostrae praeberet exempla fragilitati. Morte tandem turpissima condemnatus, non quod aliter redimere non poterat, verum, ut quantitate pretii quantitatem nobis sui innotesceret amoris nostrique peccati.”—Man vgl. auch Sententiae, lib. 3, c. 13 (SSL 186, 778). Google Scholar

^{page 210 note 26} Expositio in epistolam Pauli ad Romanos, lib. 2, c. 3 (SSL 178, 836).Google Scholar

^{page 210 note 27} Sententiae, lib. 4, c. 14 (SSL 186, 821).Google Scholar

^{page 210 note 28} Sententiae, lib. 4, c. 13 (SSL 186, 820).Google Scholar

^{page 210 note 29} Sententiae, lib. 4, c. 14 (SSL 186, 821).Google Scholar

^{page 210 note 30} Expositio in epistolam Pauli ad Romanos, lib. 2, c. 3 (SSL 178, 833 ff.). Man vgl. hiezu die vorzüglichen Ausführungen von Rivière, J., “Le dogme de la rédemption,” Bibliothèque Thomiste, XIX (1934), 191–193, 236, 295, 299.Google Scholar

^{page 210 note 31} Expositio in epistolam Pauli ad Romanos, lib. 2, c. 3 (SSL 178, 838). Man vgl. auch Landgraf, A., Commentarius Cantabrigiensis. I, 95.Google Scholar

^{page 210 note 32} Sententiae, lib. 1, c. 14 (SSL 186, 703).Google Scholar

^{page 210 note 33} Sententiae, lib. 5, c. 38 f. (SSL 186, 860).Google Scholar

^{page 210 note 34} Sententiae, lib. 5, c. 39 (SSL 186, 861).Google Scholar

^{page 210 note 35} Sententiae, lib. 6, c. 49 (SSL 186, 893).Google Scholar

^{page 210 note 36} Cap. 32 (SSL 178, 1749). Google Scholar

^{page 210 note 37} Robertus Pullus, Sententiae, lib. 1, c. 15 (SSL 186, 713 C); lib. 4, c. 1 (SSL 186, 805 C f.). Google Scholar

^{page 210 note 38} Scholastik, XIII (1938), 365–391.Google Scholar

^{page 210 note 39} Sententiae, lib. 8, c. 10 (SSL 186, 975 C).Google Scholar

^{page 210 note 40} Landgraf, A., Commentarius Cantabrigiensis. I, 202 f.Google Scholar

^{page 210 note 41} Expositio in epistolam Pauli ad Romanos, lib. 5, c. 14 (SSL 178, 961).Google Scholar

^{page 210 note 42} Sententiae, lib. 1, c. 8 (SSL 186, 689): “Ubi est Dominus? An secundum litteram ‘in coelo sedes eius’ (Psalm. 10, 4)? An secundum sententiam ‘Spiritus Domini replevit orbem terrarum’ (Sap. 1, 7)? Quia ‘replebitur maiestate eius omnis terra’ (Psalm. 71, 19), dicente propheta ad ipsum: ‘si ascendero in coelum, tu illic es; si descendero in infernum, ades’ (Psalm. 138, 8), ut non sit locus, ubi non sit Deus, non solum potentialiter, sed et essentialiter; non per partes divisus, sed ubique totus; non in puro puritatem, non in sordido sordem contrahens.” Google Scholar

^{page 210 note 43} Theologia “Scholarium“, lib. 3, c. 6 (SSL 178, 1106).Google Scholar

^{page 210 note 44} Cap. 19 (SSL 178, 1723 B). Google Scholar

^{page 210 note 45} Sententiae, lib. 1, c. 10 (SSL 186, 690 ff.).Google Scholar

^{page 210 note 46} Theologia “Scholarium“, lib. 3, c. 6 (SSL 178, 1106 B).Google Scholar

^{page 210 note 47} Sententiae, lib. 1, c. 15 (SSL 186, 709 ff.).—Abaelard, Theologia “Scholarium“, lib. 3, c. 5 (SSL 178, 1095 ff.). Man vgl. auch seine Theologia “Summi boni“, lib. 5 (SSL 178, 1321 ff.).Google Scholar

^{page 210 note 48} SSL 186, 1020 ff.Google Scholar

^48a Pelster, F., “Einige Angaben über Leben und Schriften ” (vgl. Anm. 2a), 241 f.Google Scholar

^{page 210 note 49} Man vgl. Glossa ordinaria zu Joh. 1, 29 (SSL 114, 360). Google Scholar

^{page 210 note 50} Sententiae, lib. 2, c. 31 (SSL 186, 760 f.).Google Scholar

^{page 210 note 51} Fol. 27v. Google Scholar

^{page 210 note 52} Zeitschrift für katholische Theologie, LIV (1930), 200.Google Scholar

^{page 210 note 53} Sententiae, lib. 5, c. 9 (SSL 186, 837): “Rectius tamen, si rem profundius rimemur, non solum fides, verum et ipsa salus ex gratia est; nam, si pretium fidei pensaveris atque salutis, quidquid pro fide habenda agitur, quasi pro nihilo reputabitur; quidquid pro salute, insufficiens nimium reperietur, ut sola sit gratia Omnipotentis tanta largitione digna. Qui ergo proprietatem rei loquendo exprimere voluerit, is dicat: Fides est ex gratia; nullatenus dicat: fides est ex meritis; ‘Dei enim donum est, non ex operibus’ (Eph. 2, 8); merito ex iustitia debetur praemium. Nihil autem tale agitur, unde ex iure fides debeatur. Fides ergo ex meritis non est; ‘Dei enim donum est, non ex operibus’ Nam, quamvis ex supplicationibus hominum fides iustitiaque plerumque surgat, tamen, quoniam Deus et voluntatem supplicandi inspiravit, ex quo est ‘et velle et perfi[838] cere pro bona voluntate’ (Phil. 2, 6), nequaquam ex operibus nostris est fides aut iustitia, sed ex Deo. Ex operibus hominum esset, si ex ipsis per se absque gratia proveniret; et tunc quisque ex operibus iustificatus haberet gloriam, sed non apud Deum (Rom. 4, 2). Nullus ergo meritis neque suis neque alienis obtinet aut iustitiam sive beatitudinem, sed Deus ‘cui vult, miseretur’ (Rom. 9, 18). Tria ergo haec et secundum quemdam loquendi modum minus utique proprium ex meritis proveniunt, et secundum quemdam loquendi modum magis utique proprium ex meritis non proveniunt.”—Man vgl. auch Sententiae, lib. 5, c. 36 (SSL 186, 859).Google Scholar

^{page 210 note 54} Man vgl. Landgraf, A., “Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porrée, Zeitschrift für katholische Theologie, LIV (1930), 200 ff.Google Scholar

^{page 210 note 55} Man vgl. Landgraf, A., Studien zur Erkenntnis des Übernatürlichen in der Frühscholastik. IV Freiburg im Br. (1929), 353 ff. Man vgl. z.B. noch A. Landgraf, Commentarius Cantabrigiensis. I, 57 f.Google Scholar

^{page 210 note 56} Sententiae, lib. 8, c.1 (SSL 186, 960 f.).Google Scholar

^{page 210 note 57} Fol. 68.—Man vgl. Landgraf, A., “Das sacramentum in voto in der Frühscholastik,” Mélanges Mandonnet. II. (Bibliothèque Thomiste. XIV.) Paris (1930), 140 f. Die Frage wird in ähnlicher Form übrigens auch von Stephan Langton aufgeworfen. In den Quästionen des Cod. Vat. lat. 4297, fol. 43, kann man so lesen: “Item, aliquis bonus in periculo mortis petit eucharistiam, sed sacerdos non habet paratam. Queritur, utrum in tali casu pro eucharistia debeat ei dare simplicem panem. Et si debet, utrum proficiat ei tantum simplex panis quantum eucharistia.—Dicimus, quod non est ei dandus simplex panis pro eucharistia, quia demonstrando simplicem panem quomodo auderet sacerdos dicere: ‘credis hoc esse corpus Christi’, et si detur ei in tali casu pro eucharistia simplex panis, non tantum valet ei quantum eucharistia, quia ex vi sua eucharistia valet ad cumulum virtutum et pene vel peccatorum remissionem, quod non simplex panis.”—Ferner vgl. man auch noch Wilhelm von Auxerre, Summa aurea, lib. 4 (N. Vaultier und Durandus Gerlier, Paris [1500], fol. 261v): “Queritur postea de illo, qui laborat in extremis et petit eucharistiam a sacerdote, sed sacerdos non habet hostiam consecratam, utrum debeat ei dari hostia simplex?—Debet dici, quod non, quia in tali casu dicendum est ei: credis hoc esse corpus Christi? et sacerdos debet dicere: Corpus Domini nostri Jesu Christi sit tibi ad eternam vitam. Unde simulatio et mendacium ibi non debet habere locum, sed debet ei dicere: crede et manducasti.” Google Scholar

^{page 210 note 58} Man vgl. Ostlender, H., “Die Theologia ‘Scholarium’ ” (oben, Anm. 21), 270.Google Scholar