¹ Studi e Testi 64 (Città del Vaticano 1935) 42.Google Scholar

² Paulinenkommentar, zu Rom. 1 (Leipzig, Universitätsbibliothek, Cod. lat 427 fol. 5) : ‘Superius, cum diceret: propter quod tradidit eos etc., multas penas numeravit, in quibus mali modo delectantur. Sed ne quisquam his tantum se putet affligi, addit ultimam mortem, eternam scilicet, qua punientur non solum, qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Consentire est errorem adulatione firmare, vel tacere, cum possis corrigere.’ Google Scholar

³ Paulinenkommentar, zu Gal. 6 (Leipzig, Universitätsbibliothek, Cod. lat. 427 fol. 78v) : ‘Sunt, qui putant hominem alienis ex cohabitatione inquinari peccatis. Contra eos hic dicitur : unusquisque onus suum portabit. Non enim alieno quis, sed suo, quod ex consensu contingere potest, inquinatur peccato. Sicut est, quod aliqui securi se alienis non contaminari peccatis, alios corrigere negligunt. Contra hos negligentes dicitur: Alter alterius onera portate.’ Google Scholar

⁴ Pommersfelden, Cod. lat. 165/2781 fol. 3v. Google Scholar

⁵ Ebenda.Google Scholar

⁶ Pommersfelden, Schlossbibliothek, Cod. lat. 199/2817 fol. 5v. Google Scholar

⁷ Warichez, J., Les disputationes de Simon de Tournai (Spicilegium Sacrum Lovaniense 12; Louvain 1932) 149 und Cod. British Museum Harley 3596 fol. 71.Google Scholar

⁸ Summa de sacramentis et anime consiliis (Cod. Paris. Nat. lat. 9593 fol. 187): ‘Item, occidunt aliqui per apparitores. Esto ergo, quod duo tyranni ex pari contemptu mittant duos innocentes in lacum leonum et unus interficiatur a leonibus, alter non. Credimus, quod isti tyranni prorsus sunt pares ceteris circumstantiis paribus.’ Google Scholar

⁹ Ebenda : ‘Sed esto, quod precipiunt suis apparitoribus occidere duos. Apparitores unius parcunt, alterius non parcunt. Sunt isti eque mali? Non. Videtur, alter est homicida voluntate tantum, alter etiam actu. Sed dicimus, quod duppliciter intelligitur ista propositio: iste est homicida actu, id est actione actu prave voluntatis, sic falsa est. Vel hec voluntas producta est ad effectum, licet per alium; et sic vera est. Unde iudicamus eos pares omnino.’ Google Scholar

¹⁰ Summa de sacram. (a.a.O. fol. 187): ‘Sed utrum iste peccaret magis, si propria manu occideret quam per apparitores? Item, si tyrannus corrumperet sacram virginem, peccaretne gravius, quam si faceret eam corrumpi a ribaldo ? – Dicit Augustinus, quod Dominus pepercerat Paulo, quod servaverat manus eius mu[n]das a sanguine Stephani, licet voluntate eum occideret. Alibi tamen dicitur, quod Paulus in manibus omnium lapidavit. Item, qui occidit in propria persona, addit opus iniquitati et tanto magis crescit opus contemptus, quanto magis atrocius factum perpetratur. Sed item, qui facit alium peccare, maximum peccatum accumulat. Unde in fornace trium puerorum ignis devoravit ministros regis Nabugodonosor, quasi ipsi gravius peccarent quam rex. - Similiter, si quis abutitur aliqua, crescit peccatum in illa voluptate nephanda. Si facit eam ab alio corrumpi, iam occidit duas animas, suam et alterius. In utroque casu peccat gravius.’ Google Scholar

¹¹ Ebenda: ‘Videtur ex non vulgari, quod gravius peccat, qui in propria persona occidit quam qui aliena manu; quia etiam vir iustissimus iudex occidit aliquem per apparitores et abhorret eum propria manu occidere.’ — Interessant sind hiezu noch die sich unmittelbar anschliessenden Ausführungen: ‘Sed esto, quod aliquis potens proditor convictus sit et occidendus nec est aliquis apparitor, qui eum audeat occidere. Tenetur iudex occidere eum propria persona? vel invenire aliquem, qui occidat eum? Invenit, qui tantum pro lucro vult occidere eum, aliter non. Peccatne iudex dando cupido, ut occidat eum, cum possit propria manu occidere? Responsio: Ego, si essem iudex, reservarem eum in carcere, quousque constituissem apparitorem, qui ex officio teneretur eum occidere. Scandalum enim esset et turpe, si iudex propria manu occideret.’ Google Scholar

¹² Summa de sacram. (a.a.O. fol. 187) : ‘Sed item esto, quod iudex precipit alicui interficere innocentem et ille statim interficit; alius precipit ter vel quater alii et ille tandem interficit; uter gravius peccat? A simili, unus tyrannus interficit uno ictu, alius pluribus; uter gravius peccat?’ Google Scholar

¹³ Ebenda.- Dazu kommt hier noch die weitere Ausführung: ‘Sed utrum peccet gravius in primo an in secundo precepto? Istud alterius est negotium.’ Google Scholar

¹⁴ Ebenda.Google Scholar

¹⁵ Summa de sacram. (a.a.O. fol. 187) : ‘Item, unus tyrannus precipit occidi ab aliquo, quod alius non occideret. Alius precipit alii, ut occidat, qui nichilominus occideret. Uter gravius peccat in precipiendo? sive ille, cui precipitur, paratus esset occidere, sive non. Videtur, quod non diminuitur peccatum eius, qui precipit per voluntatem pravam illius, cui [fol. 187v] precipitur.’ Google Scholar

¹⁶ Fol. 17: ‘Item, subditi non tenentur facere preceptum prelati, quod sciunt esse contra Deum. Sed si dubitant illud esse contra Deum, facere debent i[llu]d nichilominus.’ Google Scholar

¹⁷ Fol. 17: ‘Ergo iudei minores tenebantur occidere Jhesum, cum preciperetur [Ms. hat ‘perciperetur’] eis a prelatis suis et cum dubitarent i[stu]d esse contra Deum. Quod falsum est. - Solutio : Illa dubitatio fuit crassa in eis et ideo non excusat a toto, immo a modico, cum multa precesserint de illo testimonia, scilicet testimonium Patris: hic est filius meus dilectus etc., testimonium apostolorum et prophetarum et operum suorum et ipsorum quorumdam testimonium, qui dicebant: numquam sic locutus est homo. Et ideo non tenebantur occidere. Et ille non finxit se filium Dei, quia fuit filius Dei.’ Google Scholar

¹⁸ Summe (Clm 14508 fol. 36v) : ‘Debet autem domino suo precipienti dicere: volo ire confiteri peccata mea. Quodsi non dederit ei licentiam, nichilominus debet irc. Preceptum est enim obedire dominis in his, que non sunt contra Deum. Ille vero precipit contra Deum. Et si quid precipit inferior contrarium superiori, ut dicit auctoritas, contempnendus est inferior.’ Google Scholar

¹⁹ Warichez, J., Les disputationes de Simon de Tournai 280.Google Scholar

²⁰ Warichez, J., a.a.O. 280 und Cod. British Museum Harley 3596 fol. 66: ‘Redditur: Aliud est opus operans, aliud opus operatum. Opere operante, id est actione, qua agit, meretur servus premium, si bono, supplicium, si malo animo est agens. Opus vero operatum, id est id, quod fit a ministro, facit ad premium mandantis, si bono animo, vel ad supplicium, si malo animo mandavit. Sed ipsum mandantis mandatum, si bono animo est vel malo, ad premium vel ad supplicium est principale; quod vero factum est, est secundarium.’ Google Scholar

²¹ Frage 7 (fol. 205) : ‘Sint hic divites duo parem caritatem habentes. Alter illorum precipit famulo suo, ut det elemosinam et diligentiam adhibet, ut detur. Set tamen ex negligentia famuli non datur. Alter precipit famulo, ut det et dat. Queritur ergo, uter illorum magis meretur. Probetur, quod ille, cuius elemosina datur. Ipse habet tantam caritatem, quantam alter habet, et insuper dat elemosinam. Ergo magis meretur. Non. Fallacia: Pater habet sapientiam increatam et filius habet eandem et insuper habet sapientiam creatam. Ergo Filius est sapientior. Non.’ Google Scholar

²² Frage 31 (fol. 210v) : ‘Ponatur, quod dominus precipiat servo, ut det elemosinas. Servus murmurat. Ista datio manualis facta ex precepto domini est meritoria vite eterne. Eadem actio quantum ad servum est demeritoria. Ergo eadem actio est meritoria et demeritoria. Quod falsum est. - Dicimus, quod sunt due actiones, quia ex motu domini interiori, scilicet velle, surgit quedam actio exterior bona. Et ex motu servi interiori surgit actio exterior mala.’ Google Scholar

²³ Quästionen (Cod. Vat. lat. 4297 fol. 56) : ‘De elemosinis factis per manum alterius, puta, si Dominus precipit dare, servus non dat, non valet domino ad dimissionem pene, etsi dominus credat datum esse. Item, si servus minus dederit, quam dominus preceperit tantum valet domino, quantum datum est. Item, si servus citra mandatum domini dederit et non domino placeret, si hoc sciret, tamen non valet domino, quantum datum est, ad diminutionem pene, nisi servus generale habeat mandatum, ut benefaciat pauperi, quem viderit egere. Nec ipsi servo valet ad aliquid, quia dat alienum. Item, si dominus ratum post habeat factum servi, utrum ratihabitione mereatur. Quod non videtur, quia [non] movetur motu meritorie. - Responsio : Proprie accepto verbo merendi meretur dominus. Item, si dominus precipiat dare in caritate et, quando servus dat, non habeat dominus caritatem, post existens in caritate ratihabeat, utrum retro trahatur datio servi. De hoc plane supra.’ — Gemeint ist hier die Frage : ‘Sit iniunctum isti penitentia, ut det elemosinam pauperi, et ipse precipit servo suo, ut det, sed mala voluntate.’ Man vgl. Cod. Paris. Nat. lat. 14556 fol. 168v. Die eben aus dem Cod. Vat. lat. 4297 gebrachte Frage findet sich auch im Cod. Paris. Nat. lat. 16385. Aus ihr ist noch die folgende Stelle (Cod. Paris. Nat. lat. 16385 fol. 63v) interessant: ‘Item, utrum adeo prosit cui dare manu propria sicut aliena. Quod sic: Iste pater non potest omnibus mactare, ut manu propria det et omnem diligentiam, quam potest et debet, ad eligendum bonum dispensatorem adhibet. Ergo tam fructuosum est ei dare per dispensatorem ut propria manu. - Contra, si det manu propria, proveniunt ei bona non annuntiata occasione dationis per ipsum facte, quod non, si per alium. Fructuosius ergo dare per se quam per alium. Item quantum ad meritum vite eterne fructuosius, quia ipse dominus sibi mereri potest. Servus domino mereri non potest proprie accepto verbo merendi. Quantum ad dimissionem pene fructuosius est domino, quia, si servus non habet caritatem, quando dat, non valet domino, quia opus mortuum est. Non ergo est satisfactio.’ Google Scholar

²⁴ ‘*** similiter, quod ad meritum facit domino, quamvis ignoranti, elemosine erogatio facta per servum.’ Google Scholar

²⁵ Ebenda (fol. 73v) : ‘Item, si augeatur caritas in domino post preceptum de eroganda elemosina, antequam servus exequatur? Dicit, quod opus servi sicut per interpretationem est domini, ita et per interpretationem procedit ex voluntate, quam habet dominus in tanta caritate, quam habet tempore date elemosine. Si autem malo animo hoc fecerit, opus erit demeritorium et simpliciter malum et tamen domino meritorium.’ Google Scholar

²⁶ Ebenda : ‘Item, si ex precepto duorum dominorum diversa intentione precipientium ipse similiter malo animo faciat, denominationem habet opus secundum statum servi; alteri vero dominorum erit opus meritorium, alteri demeritorium.’ Google Scholar

²⁷ Ebenda: ‘Item, numquid duo servi diversa intentione dantes elemosinam eque merentur domino precipienti? Ita, si de rebus domini precipientis hoc fiat; non dico, pro domino de rebus servi. Est autem talis actio domino meritoria directe secundum caritatem domini. Ratione autem voluntatis bone, quam habet servus in dando erga dominum, meretur domino indirecte. Propter hoc videtur, quod actio servi facta in aliquanta caritate, quia non esset meritoria domino nisi directe, non est meritoria eadem directe et indirecte.’ Google Scholar

²⁸ Fol. 7 : ‘Item, de domino existente in caritate et servo extra, qui facit elemosinam ad preceptum domini. Queritur, utrum mereatur dominus tali actione. Quod non videtur. Hec actio est mortale peccatum. Ergo est nulli meritoria. Ergo nullus ea meretur. Quod concedimus, nisi quodam tropo loquendi, quo dicitur aliquis mereri indirecte. Et sic meretur ea dominus.’ Google Scholar

²⁹ Summe (Cod. Paris. Nat. lat. 15747 fol. 69v) : ‘Sed probatur, quod una actio meritoria est et demeritoria fuit. Quod precipiant suo servienti, ut det elemosinam, unus bona intentione et alius mala. Datio servi est meritoria illi, qui precipit bona intentione, sed demeritoria alii. Ergo simul est meritoria et demeritoria. Sicut supra dictum est, nulla actio alicuius est alii meritoria vel demeritoria directe, sed occasionaliter potest esse ei meritoria, quia potest esse actio occasio premii, et demeritoria, quia potest esse alii occasio pene. Nec mirum, cum una et eadem predicatio, licet in se bona, alii sit odor mortis ad mortem, alii odor vite ad vitam.’ Google Scholar

³⁰ ‘Item, dicunt, quod si continuetur caritas et dandi voluntas, iudicatur opus meritorium penes tempus, in quo datur. Si vero extra caritatem precepit dominus et habente caritatem dederit servus, non est opus meritorium domino, quia non liberat propter se, sed propter caritatem, que est fundamentum liberationis. Item, si dominus habens caritatem precipiat, et servus domino a caritate lapso dederit, non est opus meritorium domino. Si enim tunc dominus ipse daret, nil sibi mereretur; status namque mutatus mutat meritum. Nec valet hoc argumentum: Radix fuit bona: ergo opus est bonum. Item, nonne omnes in Veteri Testamento transgressores erant permittentes pauperes esse in populo Israel. Dicunt hoc non fuisse preceptum, sed consilium. Item, si tamen dominus precipit et servus non facit, quantum ad meritum vite eterne nil deperit domino, sed quantum ad celeriorem absolutionem.’ — Man vgl. die Quästionen des Stephan Langton im Cod. Paris. Nat. lat. 14556 fol. 168v: ‘Item, sit, quod dominus existens in caritate precipiat servo dare et servus non statim exequitur preceptum, sed domino existente in mortali dat. Numquid dominus absolutus est a pena. Sit hoc est, ergo datio trahitur ad instans preceptionis, et si hoc, pone, quod donationis fuit in caritate et tempus preceptionis extra: numquid illa elemosina absolvet eum. Non ergo in premisso casu. - Item queritur, quanta caritate informatur opus: aut illa caritate, quam habet dominus tempore donationis, aut illa caritate, quam habet tempore preceptionis. Si illa, quam habet tempore preceptionis: ergo opus est factum ex caritate: ergo potest satisfacere pro peccato. Si illa quam habet tempore donationis: ergo opus procedens ex mala radice potest satisfacere pro peccato. Respondet: ad hoc, quod elemosina facta a servo vice domini absolvat eum, exigitur, quod tempore preceptionis et tempore donationis sit in caritate, qui si tempore fuit extra caritatem, non prodest ei nisi occasionaliter, quemadmodum ea, que fiunt in mortali. Sed si tempore donationis sit extra caritatem et postea de novo moveatur ad dandum suscepta caritate, absolvetur a penitentia.’ Dazu bringt hier Langton noch einen anderen Fall: ‘Item ratiabitio retrotrahit et mandato comparatur. Sit ergo, cum servus det, dominus ignoret et existat in mortali et postmodum revelet domino suo, quod pro eo dederit, cum fuerit in caritate, et habeat ratum ex caritate, quod dederit. Sic ergo perinde est, acsi mandaret. Sed si mandaret, absolve[re]tur a penitentia. Ergo et modo absolvitur. Responsio: illa regula sic intelligenda est: ratihabitio etc. quantum ad hoc, quod dominus non potest petere a servo, quod dedit, non quantum ad meritum vel demeritum.’ Google Scholar

³¹ ‘Domino bene et ex caritate precipiente servus mala intentione dat elemosinam. Numquam peccatum servi meretur domino dimissione[m] pene. Dicit, quod dominus in hac datione nil agit nisi interpretative; perinde enim est, acsi dedisset. Sed nec servus nec dominus hac datione meretur domino dimissionem pene, tamen optinet eam, sicut econtra: iste, qui distulit confessionem suam per decennium post unicam fornicationem, tanta pena punietur, nec umquam meruit eam, quia “meruit” aliquando copulat actum et sic frequentius accipitur; aliquando tamen copulat qualitatem, et secundum hoc equipollent: iste meruit tantum puniri, iste est dignus tantum puniri. Preterea, cum oratio et elemosina sint pro aliquo, iudicatur opus meritorium secundum quantitatem ***caritatis in operatione. Cum autem sit vice alterius, tunc opus operatum tantum valet.’ — Man vgl. hier Langton, Stephan, Quästionen des Cod. Paris. Nat. lat. 14556 fol. 168v: ‘Respondeo: Aliud est facere elemosinam pro alio, aliud est facere elemosinam vice aliius. Illa enim elemosina, que fit pro alio, valet ei essentialiter, et ille, qui dat, occasionaliter meretur ei, pro quo dat, sed sicut meretur ei primam gratiam. Sed si velit recte loqui, non meretur ei, pro quo dat. Ita servus, qui dat elemosinam vice domini ex precepto illius, nullo modo meretur domino, sed ipsum opus satisfecit pro domino nec dominus meretur ibi hac actione servi vel hac elemosina. Unde non valet hoc argumentum: iste fuit obnoxius pene et pro hac elemosina liberabitur a pena: ergo alius meruit hac elemosina. Hoc dico, si “meruit” copulat actionem. Si copulet qualitatem, ut sit sensus meruit, id est fuit verum, quod dominus hac elemosina, quia hac dignus effectus est liberari a pena. - Item iste dutavit (!) diu a fornicatione et ex mora aggravatum est peccatum. et decedit in tali. Tantum punietur pro hac fornicatione, numquam tamen meruit tantum puniri, quia non meruit magis puniri quam tantum, quantum meruit, quando opus perpetravit. Tamen dignus effectus est magis puniri et ita magis debuit puniri. Eodem modo dicimus de illo, qui decedit cum veniali et mortali, punitur eternaliter pro mortali, non tamen meruit. Verum est, quod opus operans servi non est meritorium domino nec valet ei nisi occasionaliter, sed opus operatum valet, ut ditcum est, et tantum valet ad dimissionem, quantum, si faceret in propria persona. Sed non tantum valet quantum ad meritum vite.’ Google Scholar

³² ‘Dicit: prodest illi, vice cuius fit, acsi fieret propria manu. Dicimus nos, qui illam actionem non facit, non meretur ea.’ Google Scholar

³³ Man vgl. die Quästionen im Cod. Paris. Nat. lat. 14556 fol. 168v und im Cod. Paris. Nat. lat. 16385 fol. 63v. Google Scholar

³⁴ Summe (Cod. Paris. Nat. lat. 15747 fol. 68v): ‘Preterea: Si Dominus precepit servo bona intentione et ex caritate, ut det elemosinam, et ille faciat mala intentione, nonne demeretur sibi et meretur Domino? Et ita una actio est uni meritoria et alii demeritoria Google Scholar

³⁵ Ad hoc dico, quod servus de condigno demeretur sibi, interpretative meretur domino, quia Deus remunerabit ipsum, acsi meruisset.' — Die zweiten in der Nähe Langtons stehenden Quästionen des Cod. Erlangen. lat. 353 bringen auf fol. 87, leider ohne Stellung dazu zu nehmen, den Einwand: ‘Item, esto, quod duo domini habeant servum communem et elemosinam communem. Unus precipiat servo dare elemosinam pure propter Deum; alius propter inanem gloriam. Numquid hec actio servi mala est et bona, meritoria et demeritoria; bona et meritoria domino, qui habet sanam et puram intentionem, demeritoria ei, qui habet corruptam intentionem.’ Google Scholar

³⁵ Fol. 263: ‘Item, dominus servo suo: da istam elemosinam; servus autem dat ex rancore vel malo animo. Queritur, si meretur ex hoc dominus, qui in veritate ex caritate [fol. 263v] precipit et preterea nescit servi rancorem. Videtur ergo, quod mereatur. Contra : Demeritoria est hec datio servo. Ergo et domino, qui nichil fecerit nisi per servum. Vel sit, quod non det, sed comedat, queritur, si meretur dominus. Videtur, quod non. Fructus enim elemosine non pervenit ad pauperem. Dicit enim apostolus: Non requiro actum, sed factum.’ Google Scholar

³⁶ Fol. 263v : ‘Solutio : Quidam dicunt, quod dominus meretur interpretative, licet servus non det. Nos, quod ad minus precipiendo meretur, si adhibeat diligentiam, quam debet.’ Google Scholar

³⁷ Summe (Clm 14508 fol. 30) : ‘Item, iste ex caritate precipit illi ministro suo, ut det elemosinam. Minister vero causa inanis glorie dat tantum. Hec refectio, cum in isto procedat ex caritate, videtur ei esse meritum vite. Sed minister deformat eam per inanem gloriam. Ergo ei est meritum mortalitatis. Et ita una actio simul est meritum vite et meritum mortis. Sed alii meritum vite, alii meritum mortis. Quod posset concedi, ut mere[atur] aliquis opere alterius. Verumtamen nunc dicimus, quod illa actio, qua minister dat, non est isti meritum aut demeritum, sed tantum ministri est mortale peccatum. Sed actio precipiendi, que est in isto informata caritate, est ei meritum vite.’ Google Scholar

³⁸ Fol. 8 : ‘Item ponatur, quod iste habeat servum, qui servus est in caritate, et dicat ei dominus suus, quod nullo modo det de rebus suis nec etiam casu necessitatis, et habeat servus generalem administrationem. Queritur, utrum possit aliquid dare. — Probatio: Videt aliquem egere et est in caritate. Ergo tenetur ei dare. — Item, Spiritus Sanctus excitat eum ad dandum. Ergo tenetur adquiescere eius consilio. — Item, servus discretus est, ponatur. Scit hoc preceptum esse illicitum, ne det, scilicet in casu necessitatis. Ergo non tenetur ei obedire, quia in illicitis non est parendum superioribus. Et ita scit, quod tale preceptum non astringit. Ergo potest dare elemosinam. — Contra: Iste dat domino invito et nesciente: ergo facit furtum; vel sciente et contradicente: ergo rapit.’ Google Scholar

³⁹ Fol. 8 : ‘Dicit : Ratione dicta in opponendo concedimus, quod potest facere elemosinam, quia, si non esset preceptum tale, bene posset facere. Sed tale preceptum non astringit, cum sit illicitum. Et ita bene potest facere elemosinam.’ Google Scholar