1 Pp. 289-335 in Chapters in Western Civilization (3d ed., New York, 1961). Apart from this reference and those given in footnotes 2-6 I shall make no attempt to list any more of the enormous literature on humanist moral philosophy.

2 Giovanni Gentile, ‘II concetto dell'uomo nel Rinascimento', in II pensiero italiano del Rinascimento (Firenze, 1940), pp. 47-113.

3 Cf. Aldo Vallone, Cortesia e nobilta nel Rinascimento (Asti, 1955).

4 Rice, Eugene F. Jr., The Renaissance Idea of Wisdom(Cambridge, Mass., 1958).CrossRefGoogle Scholar

5 Cf. my Adversity's Noblemen: the Italian Humanists on Happiness (New York, 1940). 6 Hans Baron, The Crisis of the Early Italian Renaissance: Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny (Princeton, 1955); Eugenio Garin, L'umanesimo italiano; filosofia e vita civile nel Rinascimento (Bari, 1952).

7 ‘Desideri di riforma nell'oratoria del Quattrocento', Contributi alia storia del concilio di Trento e della controriforma (Florence, 1948, Quaderni di ‘Belfagor’ 1), and pp. 166-182 of La culturafilosofica del Rinascimento italiano (Florence, 1961); ‘Problemi di religione e filosofia nella cultura fiorentina del Quattrocento', pp. 70-82 in Milanges Renaudet (Bibliothéque d'Humanisme et Renaissance XIV, 1952) and pp. 127-142 of La cultura fihsofica. See below notes 72, 95, 114 for a discussion of the relationship of Garin's discussion to the present one.

8 Cambridge, Mass., 1955, ‘Paganism and Christianity', pp. 70-91 (reprinted in his Renaissance Thought, New York, 1961, pp. 70-91). In connection with the religious thought and activity of the humanists another notable paper of Kristeller's should be mentioned: ‘Lay Religious Traditions and Florentine Platonism', Studies in Renaissance Thought and Letters (Rome, 1956), pp. 99-122.

9 Toffanin, Giuseppe, Storia dell'umanesimo (enlarged ed., Bologna, 1950)Google Scholar; Angeleri, C., II Problema religioso del Rinascimento(Florence, 1952, a bibliography)Google Scholar; A. Buck, ‘Das ““Problem des christlichen Humanismus in der italienischen Renaissance', Sodalitas Erasmiana I, II valore universale dell'umanesimo (Napoli, 1950), pp. 181-192; M. Seidelmayer, 'Religiös-ethische Probleme des italienischen Humanismus', Germanisch-Romanische Monatsschrift xxxix (1958), 105-126.

10 De otio religioso, not De otio religiosorum, as G. Rotondi effectively argues in his ‘Le Due redazioni del De otio del Petrarca’ Aevum ix (1935), 27-77; CI∼- PP- 32-33. Guido Martellotti carried to completion Rotondi's edition, II ‘De otio religioso’ di Francesco Petrarca (Citta del Vaticano, 1958, Studi e Testi 195). This edition, hereafter cited as ‘ R o tondi', while not definitive, is a vast improvement over the text of the Basel, 1581 Opera omnia, with which I first struggled. Martellotti, in his introduction, pp. x-xv, convincingly shows how defective and full of lacunae and corruptions the old printed editions are (and this corresponds to my more limited experience), so that they must now be regarded not as a first redaction but as poor and incomplete versions of the text edited by Rotondi. The latter is essentially that of Bibl. Vat. Cod. Urb. Lat. 333. The necessary study of the manuscript tradition, and particularly of those manuscripts which diverged and apparently form the basis of the old printed editions, remains to be made.

11 E. H. R. Tatham, Francesco Petrarca, the First Modern Man of Letters (London, 1926), II 395-344; E. H. Wilkins, Studies in the Life and Works of Petrarch (Cambridge, Mass., 1955)1 P. ! 3 ; the same, Life of Petrarch (Chicago, 1961), pp. 58-59. Martellotti, op. cit., pp. xii-xiv, shows that Petrarch was still revising the work in 1357, but not after 1360.

12 Rotondi, p. 2 : ‘ … quamvis, ut quod est fatear, maiore et meliore mei parte sim presens.'

13 De secreto conflictu curarum mearum, pp. 22-215 (with Italian translation), in Francesco Petrarca, Prose, acuradi G.Martellotti, P. G. Ricci, E. Carrara, E. Bianchi, (Milan-Naples, 1955, La Letteratura Italiana Storia e Testi 7). Cf. p. 214: ‘Adero michi ipse quantum potero, et sparsa anime fragmenta recolligam, moraborque mecum sedulo. Sane nunc, dum loquimur, multa me magnaque, quamvis adhuc mortalia, negotia expectant.’ And p. 192: ‘deque aliis scribens, tui ipsius oblivisceris.’ Cf. my discussion of the Secretum in 'Petrarch's Views on the Individual and his Society', Osiris xi (1954), 168-198, especially pp.I81-182.

14 Rotondi, p. 15: ‘… potius auditura quid loquar, quam inspectura quid vivam.’ Cf. also the remarkable autobiographical statement on pp. 103-105, where he describes his own belated study and love of the Scriptures under the stimulus of Augustine's Confessions: 'Accessit oportuna necessitas divinas laudes atque omcium quotidianum, quod male distuleram, celebrandi, quam ob causam psalterium ipsum daviticum sepe percurrere sum coactus, e quibus fontibus haurire studui non unde disertior fierem, sed melior, si possem, neque unde evaderem disputator maior, sed peccator minor. Has ergo Scripturas, quas ego advena necdum notas odore illectus adamavi, sero licet, vos velut indigene et in his a principio enutriti amate, colite, veneramini, frequentate; nunquam de manibus vestris, si possibile sit, certe de mentibus vestris, nunquam excidant.'

15 ‘Petrarch's Ecclesiastical Career', Studies in the Life and Works of Petrarch, Chap. 1. Wilkins states (p. 3): ‘… and he decided very naturally to enter the clerical profession. He must, then, have taken the tonsure. There is no evidence, however, that he took even the minor orders; theoretically only one who had taken those orders could hold benefltes, but in Petrarch's time this requirement was not enforced. He certainly never took the major orders. No one of the benefices he received involved the cure of souls.’ The passage quoted in the previous footnote, however, does suggest that he at least participated in divine services, whether or not he was fully ordained as a priest and thus able to say masses.

16 Rotondi, p. 2; Psalms xlvi. 10 (Vulg. xlv. 10).

17 Ibid., p. 4: ‘labore labor apud ceteros; apud vos autem quiete quies queritur.'

18 Ibid., pp. 4-10.

19 Ibid., pp. 9-10: ‘ ”… Nolite diligere mundum, neque ea que in mundo sunt, quia omne quod in mundo est concupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et ambitio seculi.” [Augustine, De vera religione 4.] Horum ergo commeminit nosque commonuit Augustinus, sed infinita sunt alia id genus ad consolationem animarum et consilium dicta.'

20 Ibid., p. 13: ‘Dicitur penitenti: “Ita gaudium erit in celo super uno peccatore penitentiam agente …” ‘ (Luke xv. 7; Gregory, Libri regulae pastoralis, especially in.)

21 Ibid., p. 14: ‘Habetote ante oculos vestros professionem vestram: votum servate, implete regulam; id si lete facitis satis est.’ (Benedict, Regula monachorum, cap. 7; Bernard of Clairvaux, De gradibus hutnilitatis, cap. 3-6, 9.)

22 Ibid., p. 14: ‘ … nunc ira torquebat, hunc libido, hunc superbia extollebat, hunc deprimebat accidia …'

23 Ibid., pp. 16-17: ‘In secularibus historiis irrisum legimus Labienum quod, relicto Cesare victore, ad Pompeium transiverit… . quanto iustius irridendus qui Cristo victoriosissimo rege deserto ad ilium [Sathanem] confugit …'

24 Ibid., pp. 17-18, ‘ “O dii … immortales, vobis enim tribuam que vestra sunt.” … qua “invisibilia Dei per ea que facta sunt intellects conspiciuntur” … didicisset.’ (Cicero, Pro Sulla 40; Romans i. 20.) This brief discussion of the value of Cicero for Christian religious exhortation is repeated on Lactantius’ authority later on (p. 86) and at much greater length in Petrarch's De sui ipsius et multorum ignorantia (Opera omnia, Basel, 1581, pp. 1035-1059; cf. Nachod's translation in Cassirer, Kristeller and Randall, The Renaissance Philosophy of Man, Chicago, 1948, pp. 79-91).

25 Rotondi, pp. 18-19; Augustine, De vera religione, I I I .

26 Ibid., p. 19: ‘Hec ciceroniana, pro re paucissimis immutatis, in usus nostros sic vertere libuit, ut anime salutem et de invisibili hoste victoriam a Deo recognoscere tali etiam teste discamus.'

27 Ibid., p. 20: ‘optate bellum, non quidem pro se, sed propter Cristi gloriam et eternam pacem.’ ‘… quas metus et negotium et labor in suo vigore tenuerunt, everterunt securitas, otium et quies … .'

28 Ibid., pp. 21-22: ‘Nostra tamen etate tarn multos eis credere cernimus etiam ex nostris, ut pudor et stupor occupet cogitantem aureos et argentcos deos, quos prisci reges sanctorum pontificum verbis instructi propter Cristi reverentiam dclevcrc, ad Cristi iniuriam certatim a nostris hodie regibus ac pontificibus renovari. Si bene est quoniam argentum et aurum non ut deos colunt … colitur tamen argentum et aurum tanto cultu quanto nee Cristus ipse colitur et sepe vivus Deus inanimati metalli desiderio atque admiratione contemnitur … .'

29 Lactantius, Divinae institutiones, II, 18; also Epitome, 28.

30 Rotondi, p. 24: ‘Et de Iudeis quidem hactenus. Quid deinceps? An dolosas Maometi fabulas, an philosophorum dissonas et inextricablies ambages ac temerarii virus Averrois … an forte potius de illo vel sacrilegia Photini, vel Manichei nugas, vel Arii blasphemias audiamus? Que si omnia procul absunt a pectoribus sanis, si neque miscrabilis paganorum error, neque cervicosa et obstinata Iudeorum cecitas, neque odibilis Saraccnorum furor, neque fallacium philosophorum ventosa sophismata, neque hereticorum devia atque exotica dogmata tangunt animos aut delectant, aut nullam penitus spem salutis ostendunt, quid circumspicimu:-, quid agimus, aut quem inter huius vite naufragia portum petimus, nisi Cristum in quo quisquis spei sue anchoram iecit … .'

31 Ibid., pp. 27-28: Isaiahvii.14; Augustine, De civitate Dei, XVIII, 23, Lactantius, Divinae institutiones, iv, 18. Petrarch takes his reference to Lactantius from this chapter where Augustine claims to have recollected the scattered sayings of the sibyl from Lactantius. Petrarch also repeats Augustine on the great age of the Erythraean sibyl.

32 Ibid., p. 29: ‘Que quidem religiosus et pius lector, quamvis de Cesare dicta, ad celestem potius trahet imperatorem, cuius in adventum toto orbe signa precesserant, que audiens poeta neque altius aspirans ad imperatoris Romani, quo nil maius noverat, reflexit adventum, cuius si vera lux oculis afFulsisset hauddubie ad alium reflexisset. Nobis vero iam, gratias illi qui usque adeo immeritos nos dilexit, hec omnia sine ullis externis testibus clara sunt et ita se oculis fidelium divine lucis radii infundunt, ut nemo tarn cecus sit qui non “iustitie solem” Cristum mente perspiciat; et quamvis ab ipsa veritate verissimum dictum sit “Bead oculi qui vident que vos videtis” ‘ (Luke x. 23).

33 Ibid., p. 31: ‘ilium signiferum Ciuitatis Dei.’ Petrarch paraphrases De civitate Dei, XVIII, 51-54, in this section.

34 Ibid., p. 38: ‘… quamvis enim [Dei filius] ut iudex puniat miseretur ut pater … En fragilitas nostra ante oculos nostros semper; nichil agimus quod non nos humane conditionis admoneat atque miserie, de qua quidem integros ediderunt libros, tractatus alii eximios, de qua Plinius Secundus VII Naturalis historie breviter attigit, sed stilo excellenti ac florida ubertate sententiarum, de qua et Augustinus latius agit libro Civitatis Dei, unde Cicero ante omnes librum sue Consolationis adimpleverat, de qua michi quoque nonnunquam fuit impetus loqui aliquid … .’ Cf. Pliny vn, 6 ff.; Augustine, De civitate Dei, XXII, 22, 23; Cicero's De consolatione, a lost work, was known to Petrarch through quotations in Cicero's Tusculanae disputationes. Petrarch's own ‘something’ may refer to this work, pp. 34-37, to his Secretum, written four or five years earlier, to his De remcdiis utriusque fortunae.

35 Ibid., p. 39: ‘Gaude igitur, humana natura, de extremis miseriis facta felicior quam toto capere possis ingenio.'

36 Theodor E. Mommsen, ‘Petrarch's Conception of the “Dark Ages'”, in his Medieval and Renaissance Studies (Ithaca, 1959), pp. 106-129, originally in Speculum XVII (1942), 226-242.

37 Rotondi, pp. 39-40: ‘Intendite, queso, hue ingenia literata, audite Plato, Aristotiles, Pithagoras: non hie ridiculus ille circuitus animarum et vana metempsicosis, sed maius quoddam vere salutis archanum latet… . Multa de nubibus, de imbribus, de fulminibus, de ventis, de glacie, de nive, de tempestate, de grandine, multa de animalium naturis, de potentiis herbarum, de qualitatibus rerum, multa denique de tumore pelagi, de tremore terrarum, de motu celi ac stellarum disputata acriter et tractata subtiliter reliquistis, at quibus modis terre celum iungeretur atque uniretur unum hoc ex omnibus non vidistis. … Inter celum nempe et terram distantia ingens, fateor, sed finita est, inter Deum vero et hominem infinita… . In quibusdam sane codicibus vestris predicari Deum et eius Verbatn et multa, que circa summum fidei verticem et coeternam Patri Filii personam evangelicis apicibus conveniant Augustino testante notum est, quod scilicet “in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum”, quodque “omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nichil”, at qualiter “Verbum” illud “caro factum sit”, qualiter terre iunctum “habitant in nobis” “hoc doctus Plato nescivit”, ut ait Ieronimus, “hoc Demosthenes eloquens ignoravit” … “nullus Deus miscetur hominibus” … . “Deus ad homines veniet, nulla sine Deo mens bona est”.’ Cf. Augustine, De civkate Dei, x, 29; John i. 1, 3, 14; Jerome, Epist. ua, 4; Seneca, Epist. LXXIII, 16.

88 Ibid,, pp. 41-42.

39 Ibid., pp. 43-47.

40 Ibid., p. 4 8 : ‘ ”…romaniprincipes imitentur Camillos, Fabritios, Regulos, Scipiones; philosophi proponant sibi Pithagoram, Socratem, Platonem, Aristotilem; poete emulentur Homerum, Vergilium, Menandrum, Terrentium; historici Tuchididem, Salustium, Herodotum, Livium; oratores Lisiam, Graccos, Demosthenem, Tullium et, ut ad nostra veniamus, epyscopi et presbyteri habeant in exemplum apostolos et apostolicos viros … Nos autem habemus propositi nostri principes Paulum, Antonium, Iulianum, Hilarionem, Macharium et ut ad veritatem Scripturarum redeamus noster princeps Helias, noster Heliseus, nostri duces filii prophetarum“; equidem, fratres, hi sunt vestri duces, qui Ieronimi duces erant. Insuper et ipse Ieronimus et Augustinus et Gregorius et omnino quisquis aliquando hactenus pro Cristi amore solitariam atque heremeticam agens vitam religioso otio claruisse noscitur’ (Jerome, Epist. Lvn, 5, which Petrarch liberally quotes). Petrarch adds (pp. 48-49): ‘Non est animus nominatim hie reliquos attingere, quorum nomina satis in secundum Solitarie vite partem congessisse videor.' Cf. De vita solitaria, 11, iv-ix, in Prose, pp. 430-482.

41 Ibid., p. 74.

42 Ibid., pp. 49-54.

43 Ibid., pp. 55-58.

44 Ibid., p. 60: ‘… eandem simulque aliam civitatem ingressos, ut dicatis cum Heraclito: in eandem civitatem bis intramus et non intramus.'

45 Ibid., p. 63: ‘O flebilis et infelix transmutatio! Omnia in vermes inque serpentes, omnia tandem in nichilum abiere.'

46 Ibid., pp. 63-76. But cf. p. 65 for mention of St. Bernard, p. 74 for St. Francis.

47 Theodor E. Mommsen, ‘Petrarch and the Story of the Choice of Hercules', Medieval and Renaissance Studies (n. 36), pp. 175-196; originally in Jour, of the Warburg & Courtauld Inst, xvi (1953), 175-196. Cf. in this connection p. 192 (J.W.C.I., p. 189).

48 Ibid., pp. 77-78, ‘ ”… beati omnes qui confidunt in eo”. Vera quidem confidentia nisi de virtute non nascitur… . et scientes quia “vana salus hominis; in Deo faciemus virtutem et ipse ad nichilum deducet inimicos nostros”. Hec est, non alia, salus nostra; hec nostra virtus, hec nostra securitas, hoc remedium unicum contra iram Domini: vacare, timerc, sperare et orare “ne in furore suo arguat nos neque in ira sua corripiat nos.” ‘ ﹛Psalms ii. 13, cvii. 13-14, vi. 2.)

49 Op. cit., 286-591. Cf. Jacob Zeitlin's excellent introduction to his English translation (Urbana, 1924). Cf. my ‘Petrarch's Views’ etc. (cited n. 13), pp. 183-196. Petrarch considered the works as paralleling each other. Cf. Rotondi, p. 6: ‘Sileo que sequuntur, nam et ea me scripsisse recolo in eo libro, quem huic et materia et stilo valde cognatum De solitaria vita nuper edidi, qui hunc ut tempore, sic serie rerum preit, et omnia ad unum tendunt, ad notam scilicet mortalis insanie magis labore gaudentis quam laboris fructu.'

50 Colucii Salutati De seculo et religione ex codicibus manuscriptis primum edidit B. L. Ullman (Florence, 1957, Nuova Collezione di Testi Umanistici Inediti o Rari xn). Citations will refer to this as ‘Ullman edition'.

51 Ibid., Praefatio, p. vi: ‘Liber ergo Colucii non est speculum mentis auctoris sed demonstrat eius facultatem disputandi et scientiam divinarum scripturarum. Si res postulasset, contra vitam monasticam perinde disputare potuisset.’ This statement provoked me to question whether ‘Colucius homo esse mediaevalis, ut ita dicam, non modernus videtur’ (p. v) in a review, Renaissance News xi (1958), 216-218. Whereupon Giuseppe Toffanin took up the question of a possible conflict of medievalism and humanism in Salutati in a short article (Rinascimento IX, 1958, 3-10; reprinted in his Ultimi saggi, Bologna, 1960, pp. 149-157), ‘Per Coluccio Salutati'. Toffanin chided Ullman for regarding this work as in any way exceptional. It was not rhetorical but a sincere facing of the relationship between a medieval outlook and the Stoic ethic of Cicero. In Rivista critica di storia delta filosofia xv (i960), 73-82, ‘A proposito di Coluccio Salutati', Eugenio Garin emphasized the rhetorical character of this treatise in support of Ullman. Ullman has now replied in The Humanism of Coluccio Salutati (Padova, 1963). Although he reaffirms his feeling that the work is rhetorical, that Salutati also argued against another friend entering a monastery, and feels ‘in almost complete accord’ with Garin, he makes the following statement (p. 28): ‘Perhaps what 1 have just said is sufficient to remove the misunderstanding of my brief and possibly ambiguous remarks in the introduction of my edition of the De seculo et religione. I certainly had no thought of questioning Coluccio's sincerity. He believed that a man should hold to his monastic vows, therefore he brought every argument and every rhetorical device to bear on his Camaldolese friend.’ On the previous page he had said, in reference to Alfred von Martin's Mittelalterliche Welt- und Lcbensanschauung itn Spiegel dcr Schriften Coluccio Salutatis (Munich, 1913), ‘Martin's thesis has been seized upon by those who do not believe in a Renaissance… . Coluccio in particular was a humanist in a state of evolution, with many medieval traits clinging to him. Martin goes too far in thinking that Coluccio believed all he said, that he favored monasticism under any circumstances. Coluccio was sincere in urging it upon the monk. … He accepted the institution of monasticism but did not himself become a monk.’ He would have been just as sincere if called upon to argue against entering a monastery. Although in a footnote I cannot discuss in detail my reactions to Ullman's statements here and elsewhere in this book, I need to say, as I hope my analysis of this work of Salutati will make clear, that there is a compatibility between such a so-called ‘medieval’ point of view as a defense of monasticism and ‘humanism'. Moreover, Salutati's very acceptance of the ‘medieval’ notion of the relation of lay, secular-clerical, and religious states was not in the least inconsistent with his remaining a layman and feeling himself a good Christian and admirer of monasticism.

52 The previous footnote touches on this question. The political inconsistency of Salutati's De tyranno with the views of Bruni has especially bothered Hans Baron, The Crisis of the Early Italian Renaissance, chap. 7. The methodological misconception which insists that historical developments must be consistent to be meaningful cannot be discussed here.

53 Ullman edition, ‘Praefatio', p. vi.

54 Cf. Ullman's ‘Index Auctorum et Nominum’ and page references given. Of course, in this, as in other works, Salutati frequently makes use of a medieval work without naming it. Cf. Toffanin, op. cit., pp. 156-157; also Walter Riiegg, ‘Entstehung, Quellen und Ziel von Salutatis “De Fato et Fortuna” ‘, Rinascimento v (1954), 11-17.

55 Ullman edition, p. 80, ‘Quod mundus sit ministrator necessariorum'.

56 Ibid.: ‘Ministrat equidem necessaria nobis mundus, necessaria quippe ad vitam hanc corruptibilem transigeiidam.'

57 Ibid.: ‘… famen enim reprimi, sitim extingui, imbres et frigora pelli, ventorumque et estuum vim arceri natura desiderat. Quicquid ultra est a malo est.'

58 A Documentary History of Primitivism and Related Ideas, eds. A. O. Lovejoy, G. Chinard, G. Boas, R. S. Crane (Baltimore, 1935), I, 9-11.

59 Ullman edition, pp. 80-81: ‘Quam facile vero his necessitatibus satisfiat, docuit etas prima, que famem, ut legitur, glande replevit, sitim compressit undis, frigora depulit pellibus, imbres, ventos, et estus antris ac specubus evitavit. Hec est ilia innocentissima etas quam poete multis laudibus extollentes turn auream, turn Saturniam vocaverunt. O felices glandes! O saluberrima flumina! Non excitavit tunc estuantium ciborum virus suo calore libidinem; non tentavit cerebrum insanie simillima marcens ebrietas; non fuit cum proximo de finibus controversia, non de regno. Omnia communia erant. Thoros herba, domos antra non custodita, non clausa, sed cunctis patula ministrabant. Sublata tunc erant, imo nondum reperta, ilia duo litigiosa vocabula que mortalium pacem turbant queve claudunt hominibus viam in celum, que sunt avaricie fomites et contentionum autores, scilicet “meum” et “tuum”… . Sed adeo mundo et deliciis dati sumus quod ilia nostris moribus, imo non moribus sed abusibus ac flagitiis, comparantes fabulosa, non hystorica, reputemus, dicimusque fragiliorem fore temporis nostri etatem ut ad asperitatem illam impossibile sit redire. Fragilior autem est, fateor, quia vitiosior et, quod vitiorum fomes est, quia delicatior. Impossibilis profecto videtur reditus ad frugalitatem et prisci temporis communionem … .'

60 Juvenal, VI, I seqq.; Vergil, Eclogues 4, 6, 9, etc.; Boethius, Consolatio, II, 5, 23-24, 25-26.

61 Ullman edition, pp. 81-82: ‘Tolle cupidinem, miser homo, depone divitias, abrenuntia mundo, due vitam tuam sub preceptis, coneris adimplere consilia, subde voluntatem tuam voluntati divine, … incipe diligere deum, odire mundum, amare paupertatem, horrere divitias. Non potes hec relinquere nisi odio habeas; non potes ad ilia transire ni diligas. Nee iam etatis nostre fragilitatem accuses. Potens est enim corpus nostrum per omnes incommoditates transire. Non referam tibi Danielem et socios in legumina regie mense delicias commutantes. Non proponam tibi in exemplum maximum ilium inter natos mulierum domini precursorem; non anachoritas, de quibus mirabilia legimus in vita patrum, non heremitas etiam nostri temporis; non cenobitas, quorum multos videmus eligere paupertatem, amare ieiunia, et omnem fugere voluptatem. Scio enim, quod, cum istos obiecero, respondebit amator mundi illos spiritus sancti gratia sufFultos hec facere nunc posse et hactenus potuisse, et spiritum spirare quando, quantum, et ubi vult hocque a nostre voluntatis arbitrio non pendere.'

62 Ibid., pp. 82-83.

63 Ibid., p. 83: ‘Mundum quidem relinquere possumus et deo servientes ad extremam illam necessitatem nature nostra corpora subiugare.'

64 Ibid., pp. 121-131, ‘De voto paupertatis'.

65 Ibid., p. 123: ‘Nee cogitamus miseri mortales contra naturam esse quod illas ad usum omnium procreatas per avariciam in nostre proprietatis dominium vendicemus, cumque vite nostre debeant deservire, facimus illas nobis flagitiorum, voluptatum, et cunctorum scelerum instrumenta… . et ita tantum bona si illis utamur bene. Nam male utcntibus mala sunt.'

66 Ibid., pp. 124-125: ‘Quod si cogitaremus duas omnino fuisse et esse debitas mortalibus civitatcs, unam spiritualem quam dei dicimus, alteram vero carnalem quam mundi possumus appellare, et ad alterutram ipsarum affectus nostros et finem nostrorum operum statueremus, occurreret nobis utramque civitatem a pauperibus institutam, a divitibus vero dirutam et corruptam. Et prius, si placet, de hac mundana civitate quos autores habuerit speculemur. Nolo, licet facile possem per cuncta regna discurrere, sed illud quod omnium maximum et fortissimum fuit et quod adhuc saltern nominis obtinet principatum, Romanorum videlicet, perquiramus.'

67 Ibid., pp. 125-128. Cf. Ullman's footnotes for Salutati's classical sources.

68 Ibid., pp. 127-128: ‘Quidplura, cumpleni sint omnium hystoriarumlibri de paupertate, moderatione, et abstinentia Romanorum? Hi pauperes tantum imperium fundaverunt quod, “postea quam”, ut nobilis et veritate insignis hystericus ait, “divitie honori esse ceperunt et eas gloria, imperium, et potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi cepit”, successores divites everterunt… . Rem enim publicam Romanorum, quam pauper fundavit Romulus et pauperrimi principes ad tantam magnitudinem evexerunt ut imperium occeano, astris vero gloriam terminaret et eis ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, divites, L. Silla crudelis, Cinna ferox, ambitiosusque Marius, labefactaverunt, et ditiores, M. Crassus, Gn. Pompeius Magnus, ac Gaius Cesar, Lucii Cesaris filius, funditus destruxerunt. Ut in hac rerum gestarum memoria quasi quodam in speculo videre possit mortalium genus ad hanc terrenam civitatem institutendam, augendam, atque conservandum pauperes divitibus prestitisse.'

69 Vide supra note 52. Hans Baron referred to the passage discussed without connecting it to the Florentine political situation in his earlier article: ‘Franciscan Poverty and Civic Wealth as Factors in the Rise of Humanistic Thought', Speculum xrn (1938), 16-17. However, Marvin B. Becker specifically connects this passage and the one cited below in note 72 with the doctrines of the Fraticelli and their active role in the uprising of the Ciompi: ‘Florentine Politics and the Diffusion of Heresy in the Trecento: a Socioeconomic Inquiry', Speculum xxxiv (1959), 74-75, note 88.

70 Ullman edition, p. 128: ‘Quid autem de ilia civitate que ad supernam spectat Jerusalem dicam?'

71 Ibid., pp. 128-129; Matthew viii. 20.

72 Ibid., pp. 129-131: ‘Ut manifeste cunctis appareat illos primos in renovatione temporum celestis civitatis et ecclesie catholice fundatores aut pauperes extitisse aut venditis omnibus que habebant et in communi collatis paupertatem voluntariam elegisse… . Hi pauperes et humiles infinitis martiriis per ducentos treginta et amplius annos ab Nerone, primo Christianorum persecutore, usque in Dyoclitianum et Maximum imperatores, quorum tempore decima plaga Christiane persecutionis efferbuit, ecclesiam catholicam fundavcrunt. Quam post Constantinum, qui non dotavit sed ditavit ecclesiam et superba sibi tradidit imperialis apicis ornamenta (pace cunctorum dictum sit), hi nostri presules, quibus sicut aliis illis ducibus terrene civitatis primo pecunie, deinde imperii cupido crevit, postquam simulam, mel, et oleum comederunt et ornati sunt auro et argento et vestiti sunt bysso et pollimito et multicoloribus et decori facti sunt vehementer nimis et denium profecerunt in regnum, illam civitatem gloriosam abominabilem reddiderunt. Nunc, quod summe deflendum est, cum videant Christianam fldem olim toto orbe diffusam abominatione Saracenica tot terrarum spacia perdidisse, cum videant antiquum Greculorum scisma tot populos, tot urbes, totque quondam opulentissima regna ab unitate sancte matris ecclesie separasse, quasi adhuc nimia moles esset nimiaque fidelium multitudo, duos summos pontifices variis temporibus eligendo, si tamen electiones censende sunt quas vel odium vel ambitio vel alie mentium humanarum turbide passiones extorquent, non que in zelo fidei et in edificationem celestis Ierusalem celebrantur, scisma perniciosissimum pepererunt. Ut, sicut illi utriusque civitatis principes et autores, dum paupertatem dilexerunt, nedum fundamenta duarum illarum urbium iacientes in ingens maxime molis opificium profecerunt sed incrementis mirabilibus inter labores et sanguinem aucti sunt, ita isti divites corrumpente pecunia mentes et bonos mores pene curltta cum sua gloriosa rerum omnium opulentia destruxerunt. Que cum ita sint, nisi desipere gaudeamus, si celestis vel terrene civitati servire, si nos utrique vel alterutri volumus utiles exhibere, quis non videt dimittendas esse divitias, que suos adeo corrumpant et attainment possessores?' Garin ('Desideri di riforma', cited in n. 7, p. 169) singled out this passage from Salutati in order to associate him with later humanist diatribes against the corruption of the clergy. But, curiously, he combined the phrase ‘vestiti sunt bysso’ cited just above with a phrase from book 1, chap. 21 (Ullman edition, p. 46), ‘non religiosus sed potius Ciprica mulicr videatur', and then quotes at length from this earlier passage, which satirizes the vanity of a friar and the false arts of his preaching to prove ‘Quod mundus sit spectaculum delictorum'. Apart from his taking this passage out of its own context, it is interesting that Garin's concern with Salutati is confined to seeking evidence of anti-clericalism rather than examining Salutati's position on the status of the regular clergy.

73 Ibid., pp. 137-156.

74 Ibid., pp. 138-140.

75 Ibid., p. 141: ‘… quicquid execrationis sparsum inter divinarum scripturarum oracula reperitur aliquo sane expositionis misterio ad vere caritatis regulam aut divine iusticie desiderium referri debeat vel alicuius altioris sensus limine sit taliter exponendum quod caritati dei et proximi nullatenus contradicat, cum maxime lata via expositoribus pateat …'.

76 Ibid., pp. 145-149. His discussion here includes a short exposition of the Lord's Prayer. ^»

77 Ibid., pp. 149-152.

78 Ibid., pp. 154-155.

79 Ibid., pp. 131-137, ‘De obedientie voto'.

80 Cf. supra note 47.

81 Hercules am Scheidewege und andere antike Bildstoffe in der neueren Kunst (Leipzig and Berlin, 1930, Studien der Bibliothek Warburg xvm), p. 155.

82 Coluaio Salutati De laboribus Herculis, edidit B. L. Ullman (Zurich, 1951, Thesaurus Mundi).

83 Printed by Ullman in De laboribus Herculis, pp. 585-635.

84 Ullman edition, pp. 134-135: ‘Nescio si verum dicam, devotissime tamen ausim asserere cunctos qui citra divine maiestatis obedientiam virtuosum aliquid operantur, nedum non mereri sed improbe facere, et omnes qui agunt verbi gratia frequentes actus fortitudinis vel temperantie ob hoc solum, ut fortes vel temperati sint, non etiam ut videantur, nedum carnaliter sapere sed etiam a gentilium philosophis non dirTerre. Omittamus enim Romanos, qui cunctarum actionum suarum finem sibi mundanam gloriam proponebant. Nonne illi philosophi qui terminum bonorum omnium virtutem, ut ceteros vanioris sententie dimittam, esse volebant, que maxime Stoycorum opinio fuit, se ipsis, ut aiebant, contenti nichil ulterius de suis actionibus requirebant nisi conscientie secretum et ut virtuosi possent evadere secumque de virtutum acquisitione gaudere? Quid igitur ab istis dirTerre dixerimus Christianum qui dei iubentis oblitus et huius virtutis habitum derelinquens, non ut deo placeat vel obediat, sed solum ut bonum aliquod faciat operatur? Certe secure dixerim tanto deteriorem quanto constitutus per baptismi regenerationem in gratia et in evangelio veritatem edoctus nee sic agit ut debet nee ipsis virtutibus utitur ut deceret, imo virtutibus contra rationem nititur frui, quibus sic fruendo verius dicatur abuti. Non igitur terrena sapiamus sed, cum ad nichil cogamur necessitate nature, deo, cui fidem promisimus in libertate nobis de nostra voluntate concessa, fideliter pareamus.'

TofFanin ('Per Coluccio Salutati', Ultimi saggi, pp. 155-157), I discovered subsequently to writing this paper, selected this exact quotation to show, through the addition of one more sentence—'Pareamus quidem alacriter et in caritate, sine qua, sicut sentit apostolus, cuncta virtutis operatio nichil est'—Salutati's agreement with Bonaventura and his opposition to Cicero's view of virtue as an end in itself. Toffanin cites Bonaventura's Hexameron, '… virtutes informes et nudae sunt philosophorum, vestitae autem sunt nostrae …'. I am inclined to think that Salutati's stress, here, is on obedience, rather than on charity and grace. Either stress, however, is clearly antagonistic to the pagan view of virtue which Mommsen and Panofsky see emerging in the Renaissance around the story of the choice of Hercules.

85 Ullman edition, pp. 109-114, ‘Semper habenda professionis sue memoria et quod maius sit meritum religiosorum quam eorum qui citra voti vinculum operantur.'

86 Ibid., p. i n : ‘Tu enim te ipsum, voluntatem et opera tua deo religionem ingrediens dedicasti…. Hoc est vere holocaustum, id est totum exustum et incensum, in quo totum quod sumus et possumus deo committimus, et nichil in nostra relinquimus potestate. Hoc non faciunt qui sine voto solum operas offerunt, et ob id apud dei benignitatem non est dignum ipsos tantundem quantum votis obnoxios promereri. Quis enim plus gratie ^ meretur, an qui solum fructus arboris sic superiori donaret quod ad illorum prestationem nisi quantum sibi placuerit non teneatur, an qui et arborem donat et fructus tali condicione quod etiam post donationem nequeat revocare? Nemini dubium ilium qui plus donaverit plus mereri …'. Cf. Eadmeri Monachi [Cantuariensis] Liber de sancti Anselmi similtudinibus (Migne, P.L., torn. 159), cap. LXXXIV, ‘Similitudo inter monachum et arborem', col. 656: ‘Cujus igitur horum obsequium domino illi magis videtur acceptum? An illius, qui, quando quantumque voluerit, dat ei de fructu propriae arboris, vel illius qui arborem et fructum totaliter offert? Imo magis illius qui arborem totam dat ei cum fructu.’ This may not have been Salutati's source, but it unquestionably was a medieval commonplace.

87 Ullman edition, p. 112: ‘Etenim qui bonum libera voluntate facit, sicut evenit in solutis a voto, unicum bonum facit; qui vero vovet et facit, dum voto se obligat, meretur et bonum facit. Dum autem vota reddit, licet faciat debitum, nichilominus bonum facit. Non enim audiendi sunt qui delirantes conantur asserere bona que sine voto fiunt his que ex obedientia voti facimus esse maiora, adducentes quod plus obligamur libera voluntate donanti quam debitum persolventi, quasi quod vovens debitor factus sit, non ex libera processerit voluntate, et quod aliquid libere promittenti nichil eo quod promiserit debeamus … . Errant hi profecto. Nam longe maiore caritate, que finis est precepti, vovctur atque perficitur quam si simpliciter aliquid prebeamus.'

88 Ibid., p. 113.

89 Ibid., p. 163: ‘Quando nascimur successione primi parentis, cuius omnes heredes sumus et filii, nascimur ire vasa moxque institutione sancte matris, ecclesie, per baptismi lavacrum renovamur in gratia. Prima quidem et vera religio, in qua diabolo et suisque pompis caratherem Christianitatis accipiens abrenuntiat, fides est nostra, plene quidem, si rite servetur, via perfectionis ad deum, adeo tamen perversa consuetudine temporalibus permixta negociis quod, nisi dei benignitas superet iniusticiam nostram, licet multi vocentur, pauci tamen sunt ad electionis beneficium perventuri. Plenior autem est quando quotidianis divine maiestatis servitiis, in copia tamen rerum nos extra seculum per clericatus ordinem obligamus. Plenissima vero perfectio est in via cum non solum deum sequimur diabolum fugientes, non solum in dei servitio famulamur relinquentes mundum (non enim debet clericus secularibus se negociis permiscere), sed etiam nos ipsos per castitatis, obedientie, et paupertatis votum deo offerimus et verum holocaustum in religionis altario consecramus, ut non incongrue dici possit, quod et superius attigi, omnibus Christianis tanquam in terram bonam seminantibus trigesimum fructum, clericis sexagesimum, religiosis vero centesimum reservari.'

90 Epistolario di Coluccio Salutati, ed. F. Novati (Rome, 1891-1011), IV, 216. Excerpt in Garin, II Pensiero pedagogico dello umanesimo (Florence, 1958), p.60.

91 Florence, Biblioteca Medicea-Laurenziana, PI. 52, Cod. 3, ft”. 25-30.

92 Edited and translated into Italian by Giulio Vallese (Naples, 1946), on the basis of Poggii Florentini dialogus, et Leonardi Aretini oratio adversus hypocrisim ad fidem MSS edita et emendata a Hieronymo Sincero Lotharingo, Lugduni, MDCLXXIX. This edition was reprinted in 1691 and 1699. The text is printed by Vallese pp. 79-112.

93 Bruni, op. tit., f. 28v: ‘Nee ego solum de religiosis verum etiam de secularibus loquor. Nam in utroque genere haec infanda reperitur pestis.'

94 Ibid., f. 30: ‘Nam bonus quidem vir letus et alacris est, ex recte factorum conscientia et ex bona spe, quam nulla penarum formido conturbat. Hypocritas autem sua urunt facinora et quasi furiae ante oculos observantur. Necesse est enim illos quamvis sint improbi interdum de se ac de suis erratis cogitare. Est enim unusquisque recte ac perperam factorum iudex sibi ipsi constitutus. Hoc est certissimum profecto ac verax iudicium quod neque falli neque seduci neque circumveniri ullo modo potest. Non enim testibus creditur, neque tabulis arguitus reus, non a patrono per gratiam vel eloquentiam defenditur. Omnia scit iudex, omnibus interfuit, nee semel tantum quis sed saepe frequenterque iudicatur. Huius interni iudicis condemnatio, lacrimas illas tibi excutit et inter sacra plorare compellit. Sed crede mihi, … hie ludus et iocus est, ad sempiternum illud ineftabilemque dei iudicium, quod te post mortem expectat.'

95 Garin, ‘Desideri di riforma’ (n. 7), pp. 170-173, uses these two works along with other humanist diatribes against the corruption of the clergy, regular or secular, as part of his argument that there was a continuing humanist reform movement within the confines of Catholicism, culminating in Savonarola and Gianfrancesco Pico, which sought a purification of customs and a deepening spirituality. As should be clear, my concern here is not with humanist denunciation of clerical abuses but with their basic notions of the status and relations of laity, clergy, and religious.

96 Edited from an apparently unique manuscript, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Urb. Lat. 595, fols. I^r-25^r , by J. Vahlen, Sitzungberichte der kaiserlkhen Akademie der Wisscnschaften, Phil.-Hist. Klasse, Bd. 62 (Vienna, 1869), pp. 99-134. Now photographically reprinted in Laurentius Valla, Opera omnia (Turin, 1962), Tomus alter, pp. 287-322. Cf. also Vahlen's Laurcntii Valine Opuscula tria, Bd. 61, pp. 9-15 (Turin Opera, pp. 135-141), 50-66 (176-192). The date is controversial. Vahlen limits it to after 1438 and before 1442, Giorgio Radetti, in a recent review of the calculations of Vahlen, Mancini, and Sadoleto. concludes that it must be 1442. Cf. his introduction, pp. xxvii-xxix, to Lorenzo Valla, Scrittifilosofiti e religiosi (Florence, 1953).

97 Quadragesimak de Christiana religione, Sermo XVI, De sacra religione, art. in, cap. in: 'Tertia ratio est quia homo in Religione premiatur copiosius, et maxime propter tria': '… ratio triplex est: primo, ratione praeceptorum; secundo, ratione consiliorum; tertio, ratione votorum’ ﹛Opera omnia, Firenze-Quaracchi, 1950, 1, 189 ff.).

98 In Hieronymus Aliottus, Epistolae et opuscula (Arezzo, 1769). Aliotti (Agliotti, or Jeronimo Aretino) was an interlocutor in Poggio's Dialogus adversus hypocrisim (n. 92).

99 Op. cit., p . 103: ‘Quaero ante omnia, … numquid id, … plus te a deo remunerationis assecuturum, earn vim habeat, quod cum duo inter se nihil mentium corporumque qualitate differant assintque utripue paria omnia quae extrinsecus hominibus accidunt et in eisdem ambo actionibus vitae versentur, plus tamen remunerationis a deo debeatur huic qui professus est istam sectam, quam religionem et inde vos religiosos appellatis, quam illi non professo aliquam sectam nee vestram nee monachorum …'

100 Ibid., p. 104: ‘Tamen hoc de quo miraris quod sectam malui dicere quam religionem, non modo venustatis a me habita est ratio sed etiam necessitatis. Cum enim ego non tantum isti vestrae vitae tribuendum putem, quantum vos tribuitis, nimium visum est, vos nuic rei tarn sacrum venerandumque nomen imponere. Aliter non est causa, cur disputemus. Namque si vos soli religiosi estis, concedendum erit, optimos eosdem omnium hominum esse. Quod ita non est, ut sentio, de quo disputaturus sum.'

101 Ibid., p. 105: ‘Qua in re non tam arrogantes de vobis quam contumeliosi in ceteros videmini. Quae enim mihi laus contingere uberior potest aut e contrario maior vituperatio quam vel religiosum esse vel irreligiosum? Nam quid est aliud esse religiosum quam esse christianum et quidem vere christianum? … ut idem sit religio quod fides et religiosus quod fidelis, fidelis, inquam, non tamquam mortuus sine operibus sed cum operibus et qualis dici possit vere christianus.’ Cf. James i. 26-27.

102 Ibid., p . 106: ‘Itaque cum vos religiosos tantum modo facitis, qui professi estis, ceteros vero religiosos negatis, quid aliud quam vos solos christianos, vos solos bonos, vos solos mundos immaculatosque fatemini, alios autem damnatis, contemnitis, in tartarum abiicitis? … Quae cum ita sint, non feci illiberaliter in vos, quod religiosos appellare dubitarim, cum et multi aliorum, qui istam sive sectam sive regulam professi non sunt, religiosi vocari debeant, quia sanctissime vivunt, et multi vestrorum vocari non debeant, quia coinquinatissme.'

103 Ibid., pp. 106-111; p. i n : ‘Ad insaniam paene me redigis verbis, virtutes nostras extenuas, remunerationes prope aufers, vitia auges, poenas multiplicas, religiones ac religiosos omnes vere ut dixisti in lutum praecipites agis.' Liber de sancti Anselmi Similitudinibus (n. 86), cap. LXXXI-LXXXH, may be compared with the interchange in Valla reported here; cols. 653-654: ‘Sed dicet aliquis: Melius esset ut Deo sine professione serviret spontaneus quam in monasterio professione se alligans servire cogeretur invitus. Hie autem est respondendum quia tanta distantia est inter ilium qui non vult facere Deo promissionem serviendi sibi, et eum qui libenter earn facit, quanta inter homines duos qui ambo ex debito debent servire domino uni… . Sic autem et Deus inter professum monachum et nolentem profited judicat, si eos contra eum pecasse poeniteat. Non solum autem professum mitius judicat non professo, sed etiam quolibet laico adhuc in saeculo constitute Licet enim uterque idem peccatum committat, tamen si toto ex corde monachum poeniteat deliquisse, eumque ordinem, cui se subdidit, ferventi amore custodiat, majorem quam laicus misericordiam consequetur, quantumlibet ille poeniteat saecularibus adhuc detentus. Si vero poenitere noluerit, majori quam laicus damnationi subjacebit.' San Bernardino, op. cit. (n. 97), p. 191, may also be compared: ‘Ex iam dictis patere potest quod qui facit aliquid sine voto, dat ei solum quod facit propter eius amorem. Qui enim non solum facit, sed etiam vovet, non tantum dat ei quod facit, sed etiam potentiam qua illud facit; facit enim se non posse quin faciat quod prius non facere licite poterat… . 'Et his tribus rationibus clarescere potest quod qui ex voto aliquid operatur, plus Deo donat, plura bona multiplicat atque firmius in bono opere se confirmat, ceteris paribus plus meretur, et sic per consequens in caelesti gloria copiosius praemiatur…. Haec autem dixisse velim de Religione et religiosis servantibus professionem suam, non autem de dissolutis et sceleratis.'

104 Op. eft., pp. 113-115; p. 115: ‘Quod vos facitis, iusiurandum sive promissionem esse concedo, votum non concedo.'

105 Ibid., pp. 116-118; p . 118: ‘Non est professio votum sed devotio. Est enim devovere, ut brevissime dixerim, quasi dicare aut dedicare.'

106 Ibid., p. 119: ‘Verum non omnibus ista necessaria sunt.'

107 Ibid., p. 121: ‘Non retracto ego sponsionem meam, neehomini do, quod deo dederam, nee iterum deo promitto, quod ante promiseram. Sed in quibuscumque etiam deo serviens arbitrium habebam, ut vestiendi, vescendi, eundi, agendi, cubandi, dormiendi, vlgilandi, postremo loquendi, horum omnium libertatem et ut dixi arbitrium a me in alterum transcribo …'

108 Ibid. p. 121: ‘illis, libertatem suam retinentibus'.

109 Ibid., pp. 122-123: ‘Ergo nihil est medium, nisi ut aut servos habeamus aut servitia simus …? Non sunt omnes domini nee omnes servi, non omnes praeceptores nee omnes discipuli: nee minorem gradum o[b]tinent qui in medio sunt. Atque ut optabile est assequi statum praelatorum praeceptorumque, ita miserum in numero subditorum discipulorumque esse, certe longe hoc minoris dignitatis quam ut dixi in medio esse et per te posse sine domino et sine magistro vivere et scire. Non ausim dicere, abiecti indoctique animi signum et sibi ipsi diffidentis, in morem pueri tutoris se praesidio ac praeceptoris tutelaequecommittere. Nam si idoneus est, ut alios admoneat, doceat, regat, quid ita se aliis subiicit, praesertim, ut frequenter evenit, imperitis et indignis … maius praemium deberi iis qui optime praesunt, quam qui optime obediunt… . Itaque genus servitutis est vestra ista obedientiae sponsio… . Ego tamen dominum me aliorum malim esse quam servum aut certe dominum mei.'

110 Ibid., p. 123: ‘Parere regulae est deo parere, non homini, quod et nos facimus, neque alia melior tradi regula potest quam est tradita a Christo atque apostolis.'

111 Ibid., p. 124: ‘Quid quaeris? Si nihil in vivendo temperate atque frugaliter ego et tu discrepamus, qui tandem fieri potest ut tu pauper sis, ego dives … ? … Etiamne libros vendam et eragabo? Apostolis praeceptum est hoc et illis quibus sine libris, sine studio, sine praemeditatione tributum erat ut principibus responderent? Mihi vero codices necessarii sunt et pecuniae eaeque non paucae, unde codices plurimos et cetera vitae praesidia coemam. Nam quid perversius quam tua mendicis dare ut postea ipse mendices Itaque satis est, si opibus non fruar, non oblecter, eisque non re sed animo renuntiem… . Nihil minus. Dixi mihi necessarias esse pecunias ut coemam codices. Tu si aliter facis tradisque illas pauperibus, stultus sis, qui non te ut proximum amas.'

112 Ibid., p. 125: ‘… deponis spem acquirendi, sed et sollicitudinem, non es habiturus meliora, sed nee peiora passurus.’

113 Ibid., p. 126.

114 Ibid., p. 127:'… praestatque multo tutos esse in medio quam in summo cum ruinae periculo. Utinam, utinam episcopi, presbyteri, diacones essent unius uxoris viri et non potius, venia sit dicto, non unius scorti amatores… . Non tamen plus sacerdos ob continentiam quam ego merebitur. Nam hoc modo peiore essent condicione feminae, quae nequeunt esse sacerdotes, cum tamen apud deum non sit neque graecus neque barbarus, neque dominus neque servus, neque masculus neque femina.’ (Galatians iii, 28.) Garin, ‘Desideri di riforma’ (n. 7), pp. 172, 173, uses this work of Valla to emphasize his criticism of the corruption of the clergy, quoting the passage—'Utinam, utinam’ etc. —-just cited and the one on p. 125—'non exterior homo sed interior placet deo'. It should be clear, here also, that Valla goes beyond corruption to question the basic validity of the status of the religious. The latter is my chief concern in this paper.

115 Op. cit., pp. 130-132: ‘Tu obedisti, ego curam aliorum gessi; tu pauperem egisti et continentem, ego parem tibi vitam egi; tu ad haec custodienda te alligasti, ego mihi istam necessariam servitutem non putavi; tu necessitate recte egisti, ego voluntate, tu timore dei, ego amore: perfecta caritas foras mittit timorem. Si non timuisses te aliter non posse deo placere, profecto numquam te alligasses. Nam quid aliud ad promittendum vos ind u x i t … nisi ut nulla vos a cultu dei per libertatem arbitrii causa reflecteret. Ideoque non videas fere quempiam ad vestrum consortium se conferre, nisi sceleratum, nefarium, inopem, destitutum et qui aliter vel deo vel corpori suo bene servire posse desperet… . Etenim omnis ratio voti, omnis indictio ieiunii, omne iusiurandum, omnis denique lex, est autem professio lex quaedam, propter metum inventa est, id est ut apertius loquar, propter malos… . Nonne inquit Paulus: lex propter transgressionem posita est [Romans xiii. 4] … Itaque non intelligo, quid aliud a deo possitis exigere, nisi fructum obedientiae, paupertatis, continentiae. At vos hoc non contenti ceteris anteferri postulatis periculi gratia. Quodsi in te periculum poenae consideras, considera et in me periculum peccandi facilius, qui nulla timoris ancora sum alligatus: quod facit eandem virtutis actionem in me quam in te esse maiorem.'

116 Ibid., p. 132-133: ‘Ideoque et vos et nos, more Pauli, qui de manducantibus et non nianducantibus inquit, unusquisque in suo sensu abundet [Romans xiv. 3, 5], faciamus pares concludamusque, ita professionem homines non reddere meliores, ut diaconium, ut presbyterium, ut episcopatus, ac papatus. Nee quia diaconio aut sacerdotio initiati, iccirco meliores estis, sed iccirco initiari voluistis, ut meliores essetis: nee quia iurastis, iccirco multum meremini, sed iccirco iurastis, ut multum mereremini: nee quia poena proponitur vobis, iccirco boni cstis, potestis namque esse mali, sed ut boni essetis, periculum poenae subistis.'

117 Ibid., pp. 133-134. That the peroration was faint praise and meant to be is witnessed by the friar's reply: ‘… perorationem tamen tuam non probo, quae non tarn laudum fraternarum, quam timoris tui testimonium fuit. Cum enim proprium esset institutae orationis in vitupcratione fratrum fincm facere, ut copiosissime poteras, tu tamen, ne odium tibi illorum concitares, in laudatione facere maluisti.'

118 Cf. my introduction to the English translation of De libero arbitrio in Cassirer, Kristeller and Randall, The Renaissance Philosophy oj Man, p. 153.

119 The relevant portion of the Apology is printed by Vahlen (pp. 135-138). Cf. also Radetti's translation, op. cit., pp. 447-450.

120 Erasmus wrote his Enchiridion militis Christiani in 1501 and first published it at Louvain, 1503, roughly sixty years after the date of Valla's treatise. Although the religious spirit may be judged similar, Erasmus’ comment on monasticisni—which gained a place for this book on the index—was a more cautious one, ‘Monasticisni is not piety but a way of living, either useful or useless in proportion to one's moral and physical disposition' (Raymond Himelick's translation, Bloomington, Ind., 1963). Desid. Erasmi Roterodami Opera omnia v (Louvain, 1704), col. 65: ‘Monachatus non est pietas, sed vita; genus pro suo cuique corporis ingeniique habitu, vel utile, vel inutile. Ad quod equidem ut te non adhortor, ita ne dehortor quidcm.’ Cf. E. Reusch, Die Indices Librorum Prohibitorum des sechzehnten Jahrhunderts (Tubingen, 1886, photo-reprint Nieukoop, 1961), pp. 83, 100, 156, 185, 221, 477 etc. for condemnations of the work in various sixteenth century indices. Presumably ignorance of Valla's work in the sixteenth century accounts both for its absence from the indices and from praise by reformers.