¹ Matthew 10. 9; compare Luke 9. 3: Acts 3.6:1 Peter 1.18.

² Matthew 19. 21; Mark 10. 21; Luke 12. 33; 18. 22.

³ Job I. 21; I Timothy 6. 7. For subsequent use, for example, Augustine, De civitate Dei, i. 10, PL 41, col. 23; Innocent III, Libellus de eleemosyna, 2, (PL 217, col. 750), ‘Nudus, ait alius, egressus sum de utero matris meae, nudus revertar illuc’; De contemptu mundi, i. 8 (705), commenting ‘Nudus egreditur, et nudus regreditur. Pauper accedit, et pauper recedit’: Augusrinus Triumphus, Summa (Rome, 1584), xxxvii. 2 ad 3, p. 221.

⁴ For example, Exodus 20. 17; Deuteronomy 3. 7 and 20; 5. 21. See further, Davies, W. D., The Gospel and the Land: Early Christianity and Jewish Territorial Doctrine (Berkeley, Los Angeles, London, 1974)Google Scholar.

⁵ Luke 6.20; 16.23; compare Matthew 5.3; James 2.5. See also Mark 10. 23–6; and Matthew 6.19; Luke 12. 21.

⁶ Matthew 21. 12; Mark 11. 15; John 2. 14–15. Matthew 22. 21; Mark 12. 17; Luke 20. 25. Similarly Peter and the tribute money: Matthew 17. 24–7.

⁷ John 12.6; 13. 29. Acts 2.44–5:4.32–5.

⁸ Gregory I, Homiliarum in evangelia, ii. 40, 3 (PL 76, cols 1304–5): see further ‘The Problem of Private Ownership in Patristic Thought’, Studia Patristica, 6 = TU 81 (1962), pp. 533–42.

⁹ De civili dominio, i. 22, WS (1885), p. 158; compare 1.16, p. 115. Similarly De potestate papae, 3, WS (1907), p. 59, ‘Et haec ratio quare Chrisms noluit fundare suam Ecclesiam in mundi divitiis tamquam stercoribus vel aquis labilibus, nec in mundi gloria vel fastu saeculi tamquam ventis, sed in stabili paupertate, quae securius, brevius et statui innocentiae conformius facit humiles regnum coelorum acquirere.’ For Wyclifs personal latrine at the Queen’s College see Hudson, A., Wyclif and His Followers (Bodleian Library, Oxford, 1984), p. 12 Google Scholar.

¹⁰ See my ‘Predestination, Property and Power: Wyclif’s Theory of Dominion and Grace’, SCH 2 (1965), pp. 220–36.

¹¹ De statu innocentiae, 1 (written 1374/5), WS (1922), p. 475.

¹² 1–3, pp. 475–90.

¹³ De Ecclesia, 16, WS (1886), pp. 372–3, ‘… et ad defensionem regni ac augmentum exercitus christiani amptius populosa.’

¹⁴ De statu innocentiae, 3, p. 491. To the objection ‘quod nee paradisus sufficeret ad totum genus hominum, nee homines habuissent usum nascibilium in nostro habitabili, sed fuissent tam besriae quam terrae nascentia omnino superflua’, he replies, ‘Et quoad secundum patet quod translaris hominibus in coelum innocenrium paulatim secundum suam maturitarem, attenta quia modesta conversatione innocenrium et fertilitate loci, satis potuit tori generi innocen rium suffecisse.’

¹⁵ 5, p. 501, ‘Homo in ordinarione primaria creatus est ut nullo iuvamine inferioris naturae indigeat … sed omnia sibi necessaria habuit naturaliter ordinata …’. This largely follows Augustine’s commentary on Genesis put into the Sentences, ii. 19, of Peter Lombard (but attributed by Wyclif to Isidore: 2, p. 482).

¹⁶ 3, pp. 493–4.

¹⁷ 3, pp. 490–1, ‘Sed Deus ordinavit immortalitatem hominis si perseveraret in innocenria, ad quam immortalitatem necessaria foret aeris salubritas etc. Item, dicunt philosophice sancri doctores quod paradisus terrestris in quo positus est homo fuit in oriente habitabilis nostrae, elevador terra reliqua, et sic ex situ, ex figura et insitis fuit temperatae influentiae coeli capacior et vitae humanae comodior…. Nec video quin paradisus sic poterit situati in altitudine, latitudine et figura quoad pyramidem umbrae terrae quod nihil noctis reciperet aut quantum foret expediens pro quiete.’ Compare Oakeshott, W., ‘Some Classical and Medieval Ideas in Renaissance Cosmography’, Essays in Commemoration of Fritz Saxl (London, 1957), pp. 254–60 Google Scholar.

¹⁸ According to Wyclif the theory of the mean was taken from Aristotle, N.E. ii. 6, 1106a-b (De civili dominio, ii. 16, WS (1900), p. 214; iii. 9, WS (1903), i. 125), but Christ and the Bible were in agreement (iii. 10, i. 148–51; also De Ecclesia, 5, pp. 107–8), and accordingly it was central to Augustine’s ideal of poverty: ‘Sed Augustinus canonicis dedit caracterem mediocritas, qui distinguitur a caeteris religiosis; hanc commendarunt plurimi gentium, dicentes mediocritatem esse auream, quia non habet austeritatem nec superfluitatem … Nam nimia austeritas park superbiam et intemperantiam, superfluitas luxuriam, sed mediocritas perseverantiam’, iii. 2, i. 19; compare iii. 6, i. 81–3.

¹⁹ De statu innocentiae, 5, p. 501; compare p. 502, ‘cum philosophice ponitur quod beati in patria habebunt integraliter cum honestate summa omnia membra nuda, et sic habuissent fideliter in statu innocentiae.’

²⁰ 3, pp. 501–2: to the objection ‘quod inhonestum foret membra genitalia esse patencia sicut et actus eorum et specialiter procreandi, turn quia homo naturaliter in ostensione talium erubescit turn etiam quia exinde moveretur ad actus illicitos. Si enim sanguineus lapsus ex bonitate suae complexionis provocatur ad coitum, multo magis sanguineus in statu innocentiae, complexionis notabiliter melioris’, he explains that they would be ‘non plus erubescentes quam bestiae, cum omnia membra animalis sicut et eorum actus naturales sint pulchra in suo genere’, citing Grosseteste’s Desemine in supporr, and as regards sexual activity (p. 503), ‘Conceditur tamen quod innocens delectaretur naturaliter in actibus generandi, sed solum ad regulam moderatius quam nos lapsi… Innocens ergo delectaretur in illis actibus pene quando, quante et qualiter oporteret.’

²¹ 3. p. 495.

²² 3. p. 492.

²³ For example, De civili dominio, iii. 23, ii. 490; compare i. 6, p. 43, and i. 18, p. 131, for the general principle that sin infects the air and creates plague. In De statu innocentiae, 3, p. 491, disease is created and spread by the corpses resulting from man’s loss of immortality.

²⁴ 4, p. 498. ‘Et patet quod non fuisset praxis vel theorica medicinae. Quid, rogo, valet medicina corporea ubi non fuisset discrasia corporis, monstruositas vel peccatum?’

²⁵ 10, p. 523; also 4, p. 495, ‘Ex istis elicitur quod innocens nec arti liberali nec mechanicae intendisset… Cum ergo nulla fatigatio in statu innocentiae infuisset nomini, patet quod nec eruditio’; pp. 497–8, ‘Ulterius quoad dictae artes mathematicus quadruviales… arismetrica … musica … geometria … et astronomia …, patet quod dictae artes innocentibus non inessent… Quantum vero ad artes mechanicas patet, cum omnes sunt finaliter propter teguamenta, esculenta vel ornamenta corporis relevantia, et homo nullo istorum in statu innocentiae eguisset, non se circa illa curiose vel sollicite occupasset. Deus enim non ordinavit nomini exercitium superfluum …’; compare 6, p. 509.

²⁶ 4, p. 496; compare 5, p. 509, ‘idioma Hebreum fuisset nobis naturale’. As he points out in 4, pp. 495–6, Adam was instructed, according to Genesis 2. 19, to give the animals names, and this presupposed a form of speech. In any case, how could he talk to them without language? ‘Non ergo didicisset innocens a quocunque grammaticam, quia voces naturales quas quidam ponunt linguam Hebream hominibus naturaliter convenissent. Quomodo, quaeso, communicarent bestiae suas intentiones per voces sine eruditione elicitas, et non homines innocentes?’

²⁷ But no nightmares: 3, p. 494, ‘Non enim diu dormivissent ex crapula nec haberunt ex humorum excessu vel impressione sensibilium extranea sompnia tortuosa, sed quiete et regulariter dormiens haberet sompnia ipsum informantia. Si enim post lapsum Deus promittit se loqui per sompnium prophetis communibus … quanto magis in statu innocentiae ubi dormiens revelatione indigens foret fidelior et in corpore dispositior?’

²⁸ 4, pp. 495. 498.

²⁹ 3, p. 495, ‘patet quod per se innocens habuisset gaudium de certitudine beautitudinis sine compossibili timore, poenali tristitia vel dolore.’

³⁰ 6, p. 505; compare p. 508, ‘Et patet quod iustus laudans Deum meritorie in isris transitoriis habet de eis ut sic utilem usum fructus; ex quo patet quod iusti sunt omnia, et per consequens omnis iustus et solus huiusmodi est realiter vere dives.’ For man’s lordship of nature, see 5, p. 501, ‘sic quod soli Deo serviens, omnibus naturis corporeis naturaliter dominetur’; and this applies to all parts of die world: 3, p. 491, ‘patet quod iustus habet usum cuiuslibet partis mundi’; 6, p. 507, ‘Ex quibus plane patet quod innocens utitur qualibet parte mundi.’

³¹ 5, p. 500; p. 501, ‘sufficiens sibi ipsi, cum sic probat Aristoteles ex per se sufficientia naturam divinam sufficientissimam, naturam animae perfectiorem corpore et felicitatem vitae hominis perfectissimam, cum per se sufficientia sit per se perfectionis conditio.’

³² 4. p. 499.

³³ 3, p. 491; compare 10, p. 523: after the Fall the whole of nature becomes hostile and fights with God against man to punish sin: ‘et sic pugnavit cum Deo orbis terrarum contra hominem ad Dei iniuriam vindicandum.’

³⁴ 5, pp. 501–2.

³⁵ 6, p. 509.

³⁶ 4, pp. 496–7.

³⁷ 4, p. 497, ‘Sunt autem secundum doctores septuaginta duae linguae sicut ex Genesi x eliciunt, quia septuaginta duae gentes de filiis Noe processerant. Et hinc Christus septuaginta duos discipulos, ut patet Luce, x. 1, ordinavit, ut ostenderet se eundem magistrum qui in veteri testamento linguas superbientium separavit et qui in novo testamento linguas humilium adunavit.’ The theory derives from Gregory of Nyssa.

³⁸ 6, p. 509.

³⁹ 5, pp. 500–1; compare Aristotle, Departibus animalium, iv. 10; Plato, Protagoras, 321c.

⁴⁰ 6, p. 506.

⁴¹ De civili dominio, iii. 21, ii. 425, citing Augustine about Cain; compare ii. 433, ‘lus vero gentium creditur originatum a Cayn, et in ipso ius civile ut proximo sui principio, quod post perfectum est ab Atheniensibus, Lacedonibus et Romanis.’ The reference is to De civitate Dei, xv. 5 and 17 (PL 41 cols 441, 460). De civili dominio, ii. 14, p. 169, ‘ex adverso und communitas contendit contra aliam communitatem ratione proprietas, quae est seminarium totius contentionis civilis. Ideo Hostiensis in principio lecturae suae dicit quod iura civilia per Caym introducta sunt, et post continuata sunt per generationes gentilium’; compare De Ecclesia, 22, pp. 517f De civili dominio, iii. 11, i. 177, citing FitzRalph, De pauperie salvatoris, vi. 21: for Fitz Ralph see further Walsh, K., A Fourteenth-Century Scholar and Primate: Richard FitzRalph in Oxford, Avignon and Armagh (Oxford, 1981), especially pp. 392 Google Scholar f.

⁴² De statu innocentiae, 1, p. 475, ‘Videndum est igitur quid convenisset humano statui si totum genus hominis perpetuo statum innocentiae observasset, pro cuius indagine utendum est testimonio scripturae, dictis sanctorum et probabili ratione.’

⁴³ De compositione hominis, i, WS (1884), p. 2, ‘Tertio quia antecedit ad rracratum humani dominii, cum relatio non potest cognosci nisi per notitiam sui principii subiecri. Nee sciri potest quomodo homo naturaliter dominetur atque servat sibi ipsi… nisi praecognoscatur quomodo homo est duarum naturarum utraque …’; De statu innocentiae, 5, p. 501, ‘Oportet ergo considerare ubi humana natura est posita’.

⁴⁴ De compositione hominis, 2, p. 35, ‘homo est duae substantiae vel naturae’.

⁴⁵ De civili dominio, iii. 6, i. 80.

⁴⁶ De potestate papae, 12, p. 319, ‘Ordinatio autem regis longe ante haec tempora processit, ut patet De ritritate Dei, ii. 12, sic quod licet Christus tempore legis veteris approbavit dominium saeculare divinitus, et tempore legis novae approbavit mulripliciter imperatorem, regem et dominum saecularem humanitus …’; De officio regis, WS (1887), 6, p. 143. This principle that the Old Testament relates to the laity whilst the New Testament governs the clergy underlies much of Wyclif’s theory including (as hinted here) his well-known distinction between the pope as. vicar of Christ as a man and the lay ruler as vicar of Christ as God.

⁴⁷ De civili dominio, i. 14, pp. 96–7. An extensive analysis of this follows at iii. 6, i. 77–80, in the course of which Wyclif makes the point that the Apostles acted as a corporate body (‘cum istud collegium iustissime possedit hoc precium, et tamen non civili ter, cum erant illis omnia communia’) so that ownership rested with the corporation itself—which accordingly acted unanimously (‘unanimis … in voluntate et ratione’)—with the Apostles themselves distributing as representative agents of the community: ‘… pro bonis pauperum quae ministrar sed tamquam humilis minister Christi et dispensator bonorum suae ecclesiae.’ Compare De. Ecclesia, 13, p. 289, ‘Unde Act. iii [2. 44–5; 4. 34–5] legitur quomodo possessores agrorum vendebant et ponebant ante pedes apostolorum, non ut haereditarie vel perpetue possiderent, sed ut dividetur singulis prout cuique opus erat.’

⁴⁸ De Ecclesia, 15, pp. 336–7, ‘et scimus pro tempore antequam Britones et Saxones dotarunt ecclesiam vel enim fuit ecclesia nostra dotata, et interim tempore Saxonum ante adventum Augustini fuit fides Christi infideliter praetermisssa, tunc isti principes primo dotantes ecclesiam nostram non erant moti nisi titulo misericordiae donare plus vel minus nostrae ecclesiae ut nee Caesar… sed potuerant cum donatione sua primaeva adiecisse conditionem honestam quod elemosinarii non contempnant insurgentes in regem ad sui populi detrimentum. Omnia ista suppono.’

⁴⁹ De civili dominio, ii. 3, pp. 22–3, ‘Nam sub ilia conditione donantur eis temporalia ut patet ex indispensabili lege Christi’: the condition may be tacit or stated (‘nisi sub conditione tacita vel expressa’), 4, p. 26; 10, p. 107, compare De Ecclesia, 15, p. 344, ‘Hoc enim fuit pactum dotations primaevae.’

⁵⁰ De Ecclesia, 10, p. 228, ‘rex autem Angliae debet concedere et condere leges tales privaras de suo regali dominio ad aedificationem ecclesiae: ideo capiendum est tamquam per se notum quod regis est illas leges privatas et elemosinas interpretari et in recrirudine sua defendere’; p. 229, ‘quod notetur forma et finis et gratia cuius haec privilegia sunt concessa’; and 13, p. 280, for grants made by the king ex libera volúntate; compare 11, p. 244, ‘dicitur quod magna libertas est concessa a regibus ecclesiae Anglicanae’.

⁵¹ For example, De officio regis, 6, p. 119, ‘Consequenter apparet ex hoc quod episcopus in quantum talis est nomen officii et per consequens episcopus regis, quidquid fecerit in quantum talis fecit auctoritate regis, in quo concedendum est quod rex faciat in illo’; De potestate papae, 12, pp. 375–9; De civili dominio, ii. 5, pp. 39–41, for the king of England as dominus clericorum.

⁵² De potestate papae, 12, p. 347, ‘oportet esse unum caput ad beneficia ecclesiastica partiendum, nam lex Christi est ad illud sufficiens et persona populi, cui praeficeretur talis praepositus, foret optimus iudex ad discernendum talem praepositum episcopo praesentandum. Sic enim fuit in primitiva Ecclesia, nee cessat ratio quare non sic foret hodie.’

⁵³ De Ecclesia, 15, p. 340, ‘Unde ex iure patronatus confert beneficia interim vacantia, et licentiato capitulo ad novam elecrionem, praesentato sibi electo, approbat vel reprobat sicut placet’;compare 12, p. 274, De officio regis, 7, pp. 182–3, ‘Cum igitur omnium istorum patronatum remanet penes regem capitale dominium eo quod rex non potest a se alienare nisi deserat regnum suum … Cum igitur semper penes regem remanet basis dominii, et officio suo pertinet sub poena admissionis contra tales abusus de remediis providere … Res igitur sacra, super quibus rex habet capitale dominium, debent usui quam limitarunt leges ecclesiae mancipare’; also De civili dominio, iii. 2, i. 26–8.

⁵⁴ As with dominion and grace, Wyclif’s idea of the three ages of the Church may have been inspired by Aegidius Romanus. In De ecclesiastica potastate, II. iii. 5–8, Aegidius distinguished three periods in the history of the Church: the first when temporal possessions were forbidden; the second when they were allowed; and the present age when the clergy had temporal possessions with God’s help to maintain the Ecclesia as a perfect society.

⁵⁵ For example, De civili dominio, ii. 10, pp. 107–8; De veritate sacrae scripturae, 31 WS (1905–7), iii. 238–9; and see the long argument in De Ecclesia, 8, pp. 168–80, that the privilege of relative poverty granted to the clergy by Christ far outweighs the privilegium by which Constantine granted the Empire.

⁵⁶ De officio regis, 6, p. 145; De veritale sacrae scriplurae, 31. iii. 232–4. This point merely had to be quoted out of Higden’s Polychronicon, iv. 36, (RS, v. 140), who tells ‘quomodo excellentia Romani imperii adinvenit papatum sui pontificis super alios: “Nycena” inquit “synodus hoc contulit privilegium Romano pontifici ut sicut Augustus prae caeteris regibus, ita Romanus prae caeteris pontifex haberetur episcopis et papa velut principalis pater vocaretur”,’ De palesiatepapae, 8, p. 177; also 9, pp. 215–16. But he also cites FitzRalph, De quaestionibus Armenomm, viii. 24, here.

⁵⁷ De potestate papae, 9, pp. 215–16, ‘… quod imperator terrenus tarn irreligiose instituit, ymo ut dicit, si imperator Thartario ecclesiam de Cambalek aut de Cathay conversus ad christianismum caput omnium aliarum ecclesiarum constirueret, cederet caeteris paribus capitalitas Romanae ecclesiae. Horribile itaque atque necessario defectibile fundamentum Ecclesiae a saeculari principe ita inductum.’ For further discussion of this and similar passages see The Apostólicas and the Bishop of Rome’, JTS, ns 13–14(1962–3), pp. 290–317 and 311–54 respectively.

⁵⁸ De potestate papae, 5, p. 95, ‘Unde Deum contestor nee ex scriptura nee ex Sanctis doctoribus fundari video istius iurisdictionis extensionem tarn vanam, sed ex ri tu gentilium sicut institutionem papae et cardinalium introductam’; 10, p. 232, ‘Patet autem ex praedictis quomodo Romanus pontifex fuit consocius alii pontificibus usque ad dotationem ecclesiae, et exhinc ex auctoritate Caesaris coepit capitaliter dominali’, citing Gratian, d. 96, c. 14, Constanlinus; De civili dominio, ii. 10, pp. 107–8, ‘Probatur primo eo quod a fundarione Ecclesiae usque ad tempus beati Silvestri, quod est circa annum Domini ccc, alienata sunt haec temporalia quoad civilitatem … Non enim est firmior dotatio Conscanrini quam fuit regula apostolica de habendo omnia in communi, sed ista disrupta per avaritiam sacerdotum… tale dominium ex Dei omnipotentia dissolvi poterit.’

⁵⁹ De civili dominio, iii. 6, i. 80; and see the long discussion of this point at iii. 8, i. 111–13; also iii. 21, ii. 441, ‘Ideo ad distinguendum istos modus dominandi, dico quod layci dominantur civiliter, clerici vero evangelice, cum primi habent proprietatem civilem, alii autem occupant bona communia Ecclesiae,… Dominatio enim saecularis est proprietaria … sed dominatio ecclesiastica consistit in communicarione honorum Ecclesiae, quae ut sic debent esse communia.’ There is also frequent quotation of Augustine’s famous definition (‘lura ergo humano dicitur “haec villa mea est, haec domus mea est, hie servus meus est” … Per iura regumpossidentur possessiones’, In Ioh. ev., vi. 1, 25–6(PL 35 col. 1436 = Gratian, d.8 c. i): for example, De Ecclesia, 14 p. 301; De officio regis, 7, p. 184, to demonstrate that clerical property should be held from the Crown or not at all.

⁶⁰ De civili dominio, ii. i, p. 7; compare ii. 3, p. 21,’lam vero aspirant insariabiliter non tamquam Christi discipuli sed Caesaris ad pinguiora dominia et mundo libera, ad exemptiones, privilegiariones et dignitates, ex quibus pecunia regni indebite est exhausta’; also De veritate sacrae scripturae, 25 and 27, iii. 20 and 80.

⁶¹ De potestate papae, 7, pp. 160–4; De officio regis, 11, pp. 252–4; De veritate sacrae scripturae, 11, i. 266–7.

⁶² For example, De civili dominio, ii. 17, p. 240, ‘Unde videtur michi quod nunquam ab origine mundi foret plus necessarium quod theologi et ecclesiastici sint vigiles, renunctiantes temporalibus in personis propriis, et hortantes saeculares ne propter nimiam affecrionem ad temporalia amittant aeterna’; ii. 18, p. 269; ‘Nec credo qod ista irregularitas umquam evacuabitur ab Ecclesia antequam ab onere temporalium sit exuta’. In ii. 14, pp. 179–82, he suggests a three-stage programme of renunciation to match a return through the three ages of the Church. Compare De potestate papae, 5, p. 101, where the duties of the papa evangelicus who is to bring this about include ‘secundo quod renueret omnem dotationem caesaream’.

⁶³ De civili dominio, ii. 4, p. 3 5, quoting Ezekiel 46.7, ‘Si ergo non licuit sacerdoribus corporalibus retinere quicquam de haereditate principis ultra annum iubileum … quanto magis non liceret spiritualibus Christi sacerdoribus quibus praecipit relinquere omnia quae possident.’

⁶⁴ De civili dominio, i. 39, p. 289, ‘Unde videtur mihi quod clerici, caecati lege Caesarea, considerarem quomodo Romani principes infideles, ut Octavianus Caesar Augustus et caeteri blasphemi maxime, quoad mundum habundarunt dominio temporalium, et quando imperatores facti sunt christiani quoad mundum decrevit imperium.’

⁶⁵ For example, De civili dominio, ii. 13, pp. 152–3, ‘quia exclusa proprietate temporalium a clericis ut in primitiva Ecclesia, et tota civilitate devoluta ad laicos, foret, si non fallor, maior virtutum ubertas et maior in republica temporalia copia quam est modo … Et sic utrobique tam clerici quam laici forent in virtutibus copiosiores, et populi in temporalibus habundantiores; tunc enim exclusa foret radix peccati de domo Domini, et laici multiplicantes temporalia qui eis opportunius possent intendere … et per consequens in omni genere honorum foret tota Ecclesia undique fertilior, et sic politica legis Christi ducens ad hunc finem foret oprima, quia pro bono utilior … consideret secundo quomodo utilius foret Ecclesiae regi secundum institutionem primariam quam Chrisms docuit quam secundum institutionem caesaream, et videbit quod inconveniens visum sequi ex doctrina Christi non foret nisi restitutio Ecclesiae ad statum quem Chrisms docuit.’

⁶⁶ De potestate papae, 5, p. 89, ‘Notandum tamen quod temporalia non occasione ab eis data sed male accepta venenant ecclesiam. Si enim totus clerus diceret effectualiter quod omnia temporalia quae habemus ut clerici forent purae elemosynae saecularium et bona communia pauperum, secundo effectualiter et indifferenter minisrraremus de illis magis egenribus, et tertio consumeremus precise de illis quanmm est necessarium ad nostrum clericale officium, possemus proprietate usus et ministerii occupare licite omnia temporalia quae habemus.’ See also the discussion of the different kinds of poverty in De civili dominio, iii. 8, i. 111–12, in which humility is as much a factor as ownership or use: the best is of course that ‘statui innocentiae conformissimam’. There is no natural right to private property: ii. 8, p. 81.

⁶⁷ De civili dominio, iii. 8, i. 113.

⁶⁸ De civili dominio, iii. 21, ii. 443.

⁶⁹ De civili dominio, ii. 3, p. 21, quoting I Timothy 6. 8; 2. 12, p. 143, ‘quod nulli ecclesiastico donata sunt temporalia nisi de quanto sunt media sibi necessaria ad officium’; De poteslate papae, 5, p. 85; De mandatis divinis, WS (1922), 25, p. 381; De statu innocentiae, 10, p. 523, ‘retardät enim clericos ab officio sacerdotis cum gravat eos ultra alimenta et tegumenta sufficientia.”

⁷⁰ De civili dominio, iii. 13, i. 239.

⁷¹ De civili dominio, i. 41, p. 327, ‘Quod si a raro contingentibus unus populus desit sacerdoti in vitae necessarias ad ministerium subeundem, opus supererogationis foret pati penuriam, exhortando et ministrando illi populo, et vivendo stipendiis alterius populi vel labore manuum instar apostoli … Et aliter subtrahendum est sacerdotale ministerium, et executiendo pulverem pedem a sic obstinatis, ad populum alium convertendum.’ The justification cited is that of Matthew 10. 14 and Acts 13. 46–51.

⁷² De civili dominio, iii. 2, i. 19; iii. 7, i. 93–5: excess in either direction is deadly to parsimonia evangelica.

⁷³ De officio regis, 3, pp. 59–60, ‘Videtur igitur mihi secundum veritatem scripturae quod omnes clerici debent pure vivere de decimis, oblationibus et privatis elemosinis laicorum, sic quod omnia civilia dominia in regno debent esse in manibus saecularium dominorum.”

⁷⁴ De officio regis, 7, p. 184; De Ecclesia, 3, p. 51, ‘Hodie autem superadditur quod bona pro quorum acquisicione, conservatione et repetitione tantum insistimus sunt bona Ecclesiae et patrimonium Christi: ideo licet pro bona universalis Ecclesiae conservationi eorum insistere’; De mandatis divinis, 30, pp. 459–60; De veritate sacrae scripturae, 20, ii. 132; Depotestatepapae, 2, p. 23, for thesaurus Domini (re martyrdom); compare Bernard, De consideration, iv. 4 (PL 182, col. 782).

⁷⁵ De civili dominio, i. 21, p. 154, ‘et scit quod Domini est terra et plenitudo eius, orbis terrarum et universi qui habitant in eo’ [Psalm 23 (24), 1].

⁷⁶ Extravagantes Iohannis XXII, xiv. 5: for further examples see my Problem of Sovereignty (Cambridge, 1963), pp. 179–82.

⁷⁷ See his condemnation of popes for their readiness to ‘expendere corporalem thesaurum domini dominorum’, De potestate papae, 12, p. 292; and the attack on Clement VII in De officio regis, 6, p. 121, ‘Sed quis auderet asserere quod non licet dominis temporalibus aufferre villas, castra et thesaurum Ecclesiae quern occupat Robertus Gibonensis cum suis sacerdotibus tamquam suum?’ See also De Ecclesia, 13, p. 291, for an extended analogy of the two types of food, temporal and spiritual, which go into the stomach of the corpus Ecclesiae (‘sit tribuit commensurale alimentum spirituale per praelatos distribuendum fidelibus, sic dat escam corporalem partiendam per activos’). But the clergy are like worms in the body: ‘Si enim viator haberet vermen in stomacho qui consumeret nutrimentum membrorum, quomodo servaretur sanitas et valitudo eorum? … sic autem est in corpore Ecclesiae cuius virtus regitiva est patris sapientia.’

⁷⁸ De Ecclesia, 15, pp. 340–2; De officio regis, 7, p. 181,’Debet igitur credi quod rex ex omissione negligenti in isto regimine non minus peccaret fraudando subditos a spirituali suffragio quam iniuste temporalia auferendo vel suos legios occidendo’. Note also that demand in De civili dominio, ii. 3, pp. 20–1, that the clergy should be content with their grants from the king: ‘Ideo praecipit quod contentur, subducta cupiditate iniusta honorum proximi, de suis stipendiis a communi aerano ministra tis… Et revera si permanerent in suis limitibus primitivis, contenti de stipendiis a communi aerario saecularie ministraos, nunquam tantum scidissent christianorum imperium temporale, in civile dominium monstruose atque praepostere surrepentes.’ The passage is inspired by the advice given by Christ to the Roman soldiers to be content with their wages in Luke, 3. 14: Wyclif describes them as ‘Romani milites imperatorum stipendiarii defendentes ludaeam’.

⁷⁹ Policraticus, v. 2; and for the idea of the fisc see further Kantorowicz, E. H., The King’s Two Bodies (Princeton, 1957), pp. 173–92 Google Scholar. In a different context Wyclif quotes the idea that the clergy itself is the stomach of the realm: De potestate papae, 12, p. 377, ‘totum enim regnum est unum corpus … Ideo oportet … incipere a clero, cum sit pars principalis et stomachus corporis per quern cibi digestis et sanitas sunt ad caetera membra corporis derivanda.’

⁸⁰ De Ecclesia, 3, pp. 60–1, ‘in stomachosanctae matris Ecclesiae’ where the elect are assimilated by the digestive process, but the hypocritical lapsi are expelled again like the wind swallowed whilst eating or ‘ut aqua tepida quae provocat ad vomitum’.

⁸¹ For example, WycliPs charge against papal tax collectors for trying to withdraw wealth from the patrimonium regni. De officio regis, 5, p. 108: the king should refuse this (‘vel negare sibi corporale regni sui suffragium’), pp. 104–5; also 6, p. 119; 7, p. 184.

⁸² Rotali Parliamentorum (London, 1767), ii. 361–2: see SCH, Subsidia 5 (1987), pp. 148–50.

⁸³ SCH 14 (1977), pp. 148–9, and here further literature.

⁸⁴ Workman, H. B., John Wyclif (Oxford, 1926), 1, p. 119 Google Scholar. For an example of WycliPs own praise of Augustine—he has never found the errors which Augustine was alleged to have committed, and therefore ‘inter doctores scripturae sacrae citra auctores est Augustinus praecipuus’—see De veritate sacrae scripturae, 2, i. 35–9.

⁸⁵ Enarratio in Psalmos, cxlvi. 17 (PL 37, col. 1911).

⁸⁶ Enarratio in Psalmos, xxxviii. 12 (PL 36, cols 423–4), ‘Sollicitudini tuae consilium do, Thesaurizate vobis thesaurum in coelo. Hie in terra si velles servare divitias quaereres horreum:… Quid si dabo melius? Dicam tibi, Noli commendare huic minus idoneo, sed est quidam idoneus, illi commenda: habet magna horrea ubi perire non possint divitiae; magnus super omnes divites dives est. lam forte dicturus es, Et quando audeo tali commendare? Quid si ipse te hortatur? Agnosce illum, non solum paterfamilias est, sed et dominus tuus est. Nolo, inquit, serve meus, perdas peculium tuum … Est alius locus quo te transferam. Praecedat te quod habes; noli timere ne perdas: dator ego eram, custos ego ero … Sed ego, inquis, quomodo pono in coelo? Dedi tibi consilium: ubi dico, pone: quomodo perveniat ad coelum, nolo scias. Pone in manibus pauperum.’

⁸⁷ For example, In Catilinam, iv. 2–3; De officiis, II. xxi. 73; compare I. vii. 20; and for the purpose of law to protect property, Pro Caecina, 73–5.

⁸⁸ D.J. MacQueen, ‘St. Augustine’s Concept of Property Ownership’, Recherches Augustiniennes, 8 (1972), pp. 18 7–229; also Deane, H. A., The Political and Social Ideas of Si. Augustine (New York and London, 1063), especially pp. 105–12, 127–49 Google Scholar.

⁸⁹ Ep. clvii. 4, 23 (PL 33, col. 686), ‘Sed ut nobis ostenderetur nee in isto paupertatem per seipsam divinitus honoratam, nee in illo divitias fuisse damnatas, sed in isto pietatem, in ilio impietatem suos exitus habuisse …’.

⁹⁰ Ep. civ. 3, 10 (PL 33, cols 670–1).

⁹¹ Enarratio in Psalmos, cxliii. 18 (PL 37, col. 1903).

⁹² Enarratio in Psalmos, lxxix. 14 (PL 36, col. 989).

⁹³ Sermo lxxx. 8 (PL 38, col. 498), ‘Malus est mundus, ecce malus est, et sic amatur quasi bonum esset’; compare lviii. 8 (398), ipsa est infelicitas hominum: propter quod peccant, morsentes hie dimittunt, et ipsa peccatum secum portant. Peccas propter pecuniam, hie dimittenda est: peccas propter viriam, hic dimittenda est…’; also Enarratio in Psalmos, cxxxi. 25 (PL 37, col. 1727).

⁹⁴ Enarratio in Psalmos, lxxxiii. 3 (PL 37, col. 1057), ‘Quid enim tarn incertum quam res volubilis? Nee immerito ipsa pecunia rotunda signatur, quia non stat.’

⁹⁵ In Ioh. Ev., x. 6 (PL 35, col. 1469), ‘Nonne omnia fumus et ventus? Nonne omnia transeunt, currant? Et vae his qui haeserint transeuntibus, quia simul transeunt. Nonne omnia fluvius praeceps currens in mare? Et vae qui ceciderit, quia in mare trahetur’; Enarratio in Psalmos, exxxi. 25 (PL 37, col. 1727), ‘Pecunia nihil est: non inde auxilium habebitis. Multi propter pecuniam praecipitati sunt, multi propter pecuniam perierunt, multi propter pecuniam multam quaesiti sunt a raptoribus: tuti essent si non haberent quaererentur.’

⁹⁶ Decimiate Dei, xix. u(PL 41, 001.638), ideoque si offeretur ei servitus plurimum, vel civitatis vel gentis, ita ut sic ei servirem quemadmodum sibi domi suae serviri volebat, non se iam latronem latebris conderet, sed regem conspicuum sublimaret, cum eadem in ilio cupiditas et maliria permanerei’; compare iv. 4 (115).

⁹⁷ Enarratio in Psalmos, lxiv. 9 (PL 36, cols 780–1). The law uses fear to moderate how much men take from each other De libero arbitrio, 1. xv. 32 (PL 32, col. 1239),’Dum enim haec amittere riment, tenent in his utendis quemadmodum modum aptum vinculo civitatis, qualis ex huiuscemodi hominibus constitui potest Non autem ulciscirur peccatum cum amantur isra, sed cum aliis per improbitatem auferuntur.’

⁹⁸ Sermo cxiii.4 (PL 38, col. 650); lxxxv. 6 (523), ‘Radix est enim omnium malorum avaritia. Avaritia est velie esse divitem, non iam esse divitem.’ See further my ‘Augustine and the General Will’, Studia Patristica, 9 = TU 94 (1966), pp. 487–522.

⁹⁹ Enarratio in Psalmos, xxxviii. 11 (PL 36, col. 438), ‘Homo cordatus nihil praetermittis omnino, unde nummus super nummum et in occulto diligentius casrigetur. Depraedaris hominem, caves depraedatorem: quod facis rimes ne pariahs, et in eo quod pataris non te corrigis…’; exxiii. 10 (37, col. 1646), ‘Quid ergo tenes? Aurum. Tene ergo, si tenes, non tibi auferatur inviro. Si autem et per aurum craheris quo non vis, et ideo te quaerit maior raptor, quia invenir minorem raptorem; ideo te quaerit maior aquila, quia prior cepisti leporem: praeda tibi fuit minor, praeda eris maiori. Haec non vident homines in rebus humanis, tanta cupiditate caecantur’; De avílale Dei, iv. 3 (PL 41, col. 114), ‘Sed divitem timoribus anxium, moeroribus tabescentem, cupiditate flagrantem, nunquam securum, semper inquietum, perperuis inimicitiarum contentionibus anhelantem, augentem sane his miseriis patrimonium suum in immensum modum atque illis augmentis curas quoque amarissimas aggerantem …’; Ep. cxxx. 2, 3 (PL 33, col. 495), ‘cum sit eis non indigere quam eminere praestantius; quae plus excruciant adepta timore amissionis quam concupita adeptionis ardore?’ Sermo cxiii. 4 [PL 38, col. 650), ‘Quales divitiae sunt propter quas latronem times…?’

¹⁰⁰ Enarratio in Psalmos, lxxxiii. 3 (PL 37, col. 1057), ‘Qui vero nihil horum habent, et habere desiderant, inter reprobandos divites computantun non enim attendit Deus facultatem sed voluntatem’; li. 14 (36, cols 609–10), ‘Viderunt enim etiam ipsos pauperes etsi non habentes pecuniam, tamen habere avaritiam.’

¹⁰¹ Enarratio in Psalmos, xxxix. 7 (PL 36, col. 438), ‘Quo ducit et quo perducit terrena avaritia? Fundos quaereras, terram possidere cupiebas, vicinos excludebas; illis exclusis, aliis vicinis inhiabas; et tamdiu tendebas avaritiam donec ad littora pervenires: perveniens ad littora, insulas concupiscis; possessa terra, coelum forte vis prendere. Relinque omnes amores: pulchrior est ille qui fecit coelum in terram.’

¹⁰² De libero arbitrio, I. xi. 22 (PL 32, col. 1233),’… cum interea cupiditatum illud regnum tyrannice saeviat, et variis contrariisque tempestatibus totum hominis animum vitamque perrurbit, hinc timore, inde desiderio, hinc anxietate, inde inani falsaque laeritia; bine cruciam rei amissae quas diligebatur, inde ardore adipiscendae quae non habebatur… et quaecunque alia innumerabilia regnum illius libidinis fréquentant et exercent.’ For Nero as an example see De civitate Dei, v. 19 (PL 41, col. 166).

¹⁰³ Sermo, exxv. 5 (PL 38, col. 693), ‘Ille quidem male vixit: sed non male ordinavit lex. Ex effractore erit metallicus: de opere metallici quanta opera construunrur? Illius poena damnati ornamenta sunt civitatis.’

¹⁰⁴ Expositio …Ep. ad Romanos, 72 (PL 35, cols 2083–4): obedience to those in power and the payment of taxes (Romans 13.1 and Matthew 22.21) is to be accepted ‘Cum enim constemus ex anima et corpore, et quamdiu in hac vita temporali sumus, etiam rebus temporalibus ad subsidium degendae huius vitae utamur,…’; Ep. cxxx. 2, 3 (PL 33, col. 495), ‘Talibus bonis non fiunt homines boni, sed aliunde boni facti, bene utendo faciunt ut ista sint bona.’ Compare cliii. 6, 16 for a further comparison with civil power.

¹⁰⁵ De civitate Dei, xix. 17 (PL 41, col. 645).

¹⁰⁶ In loh. Ev., xl. 10 (PL 35, col. 1691), ‘Non amat multum nummum qui amat Deum … O si Deus digne amemus, nummus omnino non amabimus. Erit tibi nummus instrumentum peregrinationis, non irritamentum cupiditatis; quo utaris ad necessitatem, non quo fruaris ad delectationem … Utere mundo, non te capiat mundus. Quod intrasti, iter agis, stabulum est haec vita. Utere nummo quomodo viator in stabulo utitur mensa, calice, urceo, lectulo, dimissurus non permansurus’; Sermo lxxx. 7 (PL 38, col. 497), ‘Duo ergo genera beneficiorum sunt, temporalia et aeterna. Temporalia sunt salus, substantia, honor, amici, domus, filii, uxor et caetera vitae huius ubi peregrinamur. Ponamus nos ergo in stabula vitae huius quasi peregrini transituri, non quasi possessores mansuri.’

¹⁰⁷ Enarratio in Psalmos, li. 14 (PL 36, cols 609–10), ‘Et ut noveritis non pecuniam in divite sed avaritiam condemnari … ut noveritis quia non divitiae culpantur: habebat Abraham multum auri, argenti, pecorum, familiae: dives erat; et in eius sinum Lazarus pauper sublatus est. In sinum divitis pauper: an potius ambo Deo divites, ambo a cupiditate pauperes?’

¹⁰⁸ De moribus Ecclesiae, xxiii. 42 (PL 32, col. 1329), ‘Multo enim mirabilius est non inhaerere istis quamvis possideas, quam omnino ea non possidere’; Enarratio in Psalmos, cxxxi. 6 (PL 37, col. 1718), ‘Abstineamus ergo nos, fratres, a possessione rei privatae, aut ab amore si non possumus a possessione …’.

¹⁰⁹ Enarratio in Psalmos, lxxv. 18 (PL 36, col. 970).

¹¹⁰ Ep. cliii. 6, 26 (PL 33, col. 665), ‘Omne igitur quod male possiderur, alienum esr, male autem possidet qui male utitur … Pecunia vero et a malis male habetur et a bonis tanto melius habetur quanto minus amatur. Sed inter haec toleratur iniquitas male habendum, et quaedam inter eos iura cpnsrituuntur quae appellantur civilia: non quod hinc fiat ut bene utentes sint, sed ut male utentes minus molesti sint.’ This principle that all things belong to the just in heaven meant that the Donatists lost their right to possess in two different ways: they had no divine right, and on earth were subject to imperial decrees confiscating their property by human law: Ep. xciii. 12, 50 (345), ‘Et quamvis res quaeque terrena non recte a quoquam possideri possit nisi vel iure divino, quo cuncta iustorum sunt, vel iure humano, quod in potestate regum est terrae: ideoque res vestras falso appelletis quas nee iusri possidetis et secundum leges regum terrenorum amittere iussi esris.’

¹¹¹ See the list of passages cited by S.J. Grabowski, The Church: An Introduction to the Theology of St. Augustine (St Louis and London, 1957), pp. 220–1.

¹¹² Ep. ccxi. 6 (PL 33, col. 960), ‘… superbia vero etiam bonis operibus insidiatur ut pereant: et quid prodest dispergere dando pauperibus et pauperem fieri, si anima misera superbior efficiatur contemnendo quam fuerat possidendo?’

¹¹³ Enanatio in Psalmos, cxxxi. 25 (PL 37, col. 1727); compare Ep. clvii. 4, 32 (PL 33, col. 689), ‘Fieri enim potest ut dicatur christiano ab aliqua potestate, Aut christianus non eris, aut si in hoc permanere volueris, domum possessionesque non habetis. Tunc vero etiam illi divites qui in suis divitiis sic statuerant permanere, ut ex earum bonis operibus promererentur Deum, haec dimittant potius propter Christum quam propter haec Christum …:’ The true Christian has nothing and possesses all (ll Corinthians 6. 10).

¹¹⁴ Enarratio in Psalmos, lxviii. ii. 18 (PL 36, col. 864), ‘tantum quaere quantum depellendae necessitati satis est. Cum autem superflua quaeris, compedes tuas onerare desideras’; Sermo lxxxv. 4, 5 (PL 38, col. 522), Teneant sibi quantum sufficit, teneant plus quam sufficit. Demus inde quamdam partem. Quam partem? Decimam partem’; also lxxxv. 6 (523).

¹¹⁵ Sermo i. 1, 2 and 1. 2, 4 (PL 38, col. 327): compare Deane, Political… Ideas of St. Augustine, pp. 292–3, n. 122. Also Ep. xciii. 12, 50 (Pi. 33, col. 345), ‘Quisquam denique ipsas res pauperum vel basilicas congregationum, quas sub nomine Ecclesiae tenebatis, quae omnino non debentur nisi ei Ecclesiae, quae vera Christi Ecclesia est, non per justitiam sed per avaritiam tenet, displicet nobis.’

¹¹⁶ Ep. cxxii. 2 (PL 33, col. 471), ‘Sicut enim ad loca munitiora festinantius migrant qui ruinam domus vident contritis parietibus imminere, sic corda Christiana quanto magis sentiunt mundi huius ruinam crebrescentibus tribulationibus propinquare, tanto magis debent bona quae in terra recondere disponebant, in thesaurum coelestem impigra celeritate transferre, ut si aliquis humanus casus accident, gaudeat qui de loco ruinoso emigravir: si autem nihil tale fuerit subsecutum, non contristetur qui quandoque monturas, immortali Domino, ad quem venturus est, bona propria commendavit.’

¹¹⁷ In Ioh. ev., vi. 25–6 (PL 35, cols 1436–7), ‘lure tamen humano dicit, Haec villa mea est, hoc domus mea, hic servus meus est. Iure ergo humano, iure imperatorum. Quare? Quia ipsa iura humana per imperatorem et reges saeculi Deus distribuit generi humano… Per iura regum possidentur possessiones’: see above n. 59. Also Ep. xciii. 12, 50 (PL 33, col. 345), ‘… iure humano, quod in potestate regum est terrae: ideo res vestras… possidetis et secundum leges regum terrenorum.’

¹¹⁸ Exposilio… Ep. ad Romanos, 72 (PL 35, col. 2084): see above n. 104.

¹¹⁹ Kantorowicz, King’s Two Bodies, pp. 174–7, citing Gratian, C. 16 q. 7 c. 8.

¹²⁰ Enarratio in Psalmos, cxlvi. 17 (PL 37, col. 1911).

¹²¹ De Trinitate, III. iv. 9 (PL 42, col. 873), ‘Hoc de aliqua domo ubi aliquorum talium societas est, hoc de civitate vel etiam de orbe terrarum licet cogitare, si penes sapientes sancteque ac perfecte Deo subditos sit principatus et regimen rerum humanarum. Sed hoc quia nondum est, oportet enim nos in hac peregrinatione prius mortaliter exerceri, et per vires mansuetudinis et patienriae in flagellis erudiri…’ See also Wilks, ‘Roman Empire and Christian State in the De civitate Dei’, Augustinus, 12 (Madrid, 1967), pp. 489–510.

¹²² Sermo eclxx. 6 (PL 38, col. 1243), ‘Congregatur enim unitas corporis Christi ex omnibus Unguis, per omnes scilicet gentes roto terrarum orbe diffusas’; De vera religione, 6 (PL 34, col. 127), ‘catholica Ecclesia per totum orbem longe lateque diffusa’; Enarrano in Psalmos, xliii. 1; Ivi. 1; cxxii. 2 (PL 36, cols 476; 662; 37, col. 1630): the corpus Christi ‘diffusus est usque ad fines terrae’.

¹²³ Sermo li. 14 (PL 38, col. 341), ‘Cum ergo transmigraret etiam per Christum et apostolos Israel in Babyloniam, hoc est, evangelium veniret ad gentes, quid dicit Apostolus quasi ex voce tunc leremiae?… Nondum erant reges christiani, et orabat pro eis.…et videtis impleri quod figuraliter dictum est, In eorum pace erit pax vestra. Acceperunt enim pacem Christi et destiterant persequi christianos: ut iam in securitate pacis aedificarerltur ecclesiae et plantarentur populi in agricultura Dei, et fructificarent omnes gentes fide, spe et charitate quae est in Christo’; cf. Ep. clxxiii. 10 (PL 33, col. 757), citing Psalm 71.11:’quod urique quanto magis impletur, tanto maiore utitur ecclesia potestate ut non solum invitet sed etiam cogat ad bonum … Vide nunc quemadmodum de his qui prius venerunt, dictum est ‘lntroduc huc’; non dictum est ‘compelle’: ita significata sunt écclesiae primordia ad hoc crescentis, ut essent vires etiam compellendi.’

¹²⁴ Enarratio in Psalmos, lxv. 4 (PL 36, col. 789); compare lxxxvi. 8 (37, col. 1107), ‘Quales isti principes? Venerunt de Babylone principes, credentes de saeculo principes venerunt ad urbem Romam quasi caput Babylonis: non ierunt ad templum imperatoris, sed ad memoriam piscatoris.’

¹²⁵ The best account of the Legenda sancti Silvestri and the Donation is still Ullmann, W., The Growth of Papal Government in the Middle Ages, 3rd edn (London, 1970), pp. 74–86 Google Scholar.

¹²⁶ In 1080 Gregory VII declared that the Roman church was the source of the ‘terra imperia, regna, principatus, ducatus, marchias, comitatus et omnium hominum possessiones’, Reg. vii. 14a (ed. Caspar: Berlin, 1955), p. 487. That this should be distinguished from the terra ecclesiae is suggested SCH 7 (1971), p. 85.