Hostname: page-component-cd9895bd7-jkksz Total loading time: 0 Render date: 2024-12-23T03:29:20.403Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

Towards Familiar Landscapes? On the Nature and Origin of Middle Bronze Age Landscapes in the Netherlands

Published online by Cambridge University Press:  18 February 2014

Stijn Arnoldussen  and
David Fontijn
David Fontijn
Affiliation:
Faculty of Archaeology, Leiden University, Reuvensplaats 4, PO Box 9515, 2300 RA, Leiden, the Netherlands. [email protected], [email protected].
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

In many regions in north-west Europe, the Middle Bronze Age is seen as the first period in which a ‘humanly-ordered’ agrarian landscape took shape that has resonance with rural landscapes of historical periods. But what did this ‘ordering’ actually involve? Basing ourselves on a survey of the rich evidence from the Netherlands – including the evidence on everyday settlement sites as well as the use of the non-everyday ‘ritual’ zones in the land – we argue that from c. 1500 cal BC onwards the landscape was organised and structured by specific, ideological concepts of regularity and categorisation that are distinct from those of the preceding Neolithic and Earlier Bronze Age. We will show that elaborate three-aisled farmhouses of very regular layout emerged here around c. 1500 cal BC and argue that this profound architectural change cannot simply be explained by assuming agricultural intensification combined with indoor stalling of cattle, as conventional theories would have it. Also, we will argue that the way in which the settled land was used from this period onwards was also different than before. Neolithic and Early Bronze Age settlements, far from being ‘ephemeral’, seem to have been organised along different lines than those of the Middle Bronze Age-B (MBA-B: 1500–1050 cal BC). The same holds true for the way in which barrows structured the land. Although they were significant elements in the organisation of the landscape from the Late Neolithic onwards and do hardly change in outer form, we will show that MBA barrows played a different role in the structuring of landscape, adhering to long-term categorisation and zoning therein. A similar attitude can also be discerned in patterns of object deposition in ‘natural’ places. Practices of selective deposition existed long before the MBA-B but, because of different subsistence bases of the pre-MBA-B communities, their interpretations of unaltered ‘natural’ places will have differed significantly. The presence of multiple deposition zones in the MBA-B also must have relied on a unprecedented way of persistent categorisation of the ‘natural’ environment. Finally, the evidence from ‘domestic, funerary and ritual’ sites is recombined in order to typify what the Dutch Middle Bronze Age landscape was about.

Résumé

Dans de nombreuses régions du nord-ouest de l'Europe, l'âge du bronze moyen est considéré comme étant la première période au cours de laquelle a pris forme un paysage agraire organisé par l'homme qui a des résonances dans les paysages ruraux des périodes historiques. Mais qu'est-ce que cette organisation impliquait en réalité? En nous fondant sur une étude des riches témoignages des Pays-Bas – y compris les témoignages de sites d'occupation quotidienne mais également l'utilisation de zones ‘rituelles’ non-quotidiennes dans le pays – nous argumentons qu'à partir d'environ 1500 ans cal av.J.-C. le paysage était organisé et structuré en fonction de concepts spécifiques, idéologiques, de régularité et de catégorisation qui se distinguent des périodes précédentes du néolithique et du début de l'âge du bronze. Nous montrerons que des corps de fermes compliqués à trois travées de plan très régulier sont apparus ici vers environ 1500 ans cal av.J.-C. et nous argumentons que ce profond changement architectural ne pouvait pas simplement s'expliquer en supposant une intensification de l'agricuture associée à une mise en étable du bétail, comme le présument les théories conventielles. Nous argumenterons aussi que la manière dont les terres occupées étaient utilisées à partir de cette période était également différente de ce qui se passait auparavant. Les occupations du néolithique et du début de l'âge du bronze, loin d'être ‘éphémères’, semblent avoir été organisées selon des directions différentes de celles de l'âge du bronze moyen-B (ÂBM: 1500–1050 ans cal av.J.-C). Il en est de même pour la manière dont les tumulus structuraient le pays. Bien qu'ils aient constitué des éléments significatifs dans l'organisation du paysage à partir du néolithique final et que leur aspect extérieur ne change guère, nous montrerons que les tumulus de l'ÂBM jouèrent un rôle différent dans la structuration du paysage, adhérant à une catégorisation et une répartition en zones à long terme à l'intérieur de celuici. On peut également discerner une attitude semblable dans la répartition des dépôts d'objets dans des endroits ‘naturels’. La pratique du dépôt sélectif existait longtemps avant ÂBM-B mais, en raison de différences dans les bases de subsistance des communautés pré-ÂBM-B, leur interprétation de ce qui constituait un endroit ‘naturel’ inaltéré aura été considérablement différente. La présence de multiples zones de déposition à l'ÂBM-B devait aussi avoir reposé sur un mode, jamais rencontré auparavant, de catégorisation persistante de l'environnement ‘naturel’. Finalement, les témoignages des sites ‘domestiques, funéraires et rituels’ sont réassemblés de manière à exemplifier ce qui constituait le paysage néerlandais de l'âge du bronze moyen.

Zusammenfassung

Die Mittlere Bronzezeit wird in vielen Regionen Nordwest Europas als die erste Zeitperiode angesehen, in der ,menschlich gestaltete‘ agrarische Landschaften, die noch in den ländlichen Landschaften der historischen Perioden ihren Nachklang finden, erstmals in Erscheinung treten. Was hat es aber mit diesem ,Gestalten‘ auf sich? Wir zeigen auf der Grundlage eines Surveys der reichen Befunde in den Niederlanden – dies schließt sowohl Befunde von normalen, alltäglichen Siedlungen als auch Befunde einer Nutzung nicht-alltäglicher ,ritueller‘ Landschaftszonen ein – dass die Landschaft ab ca. 1500 mit Hilfe spezifischer ideologischer Ordnungs- und Kategorisierungskonzepte organisiert und strukturiert war, die sich von denjenigen des vorangehenden Neolithikums und der frühen Bronzezeit unterscheiden lassen. Wir stellen dar, dass hier ca. 1500 cal BC aufwändig gestaltete, dreischiffige Bauernhäuser mit sehr regelmäßigem Layout auftreten, und dass diese tief greifende architektonische Veränderung nicht – wie nach konventioneller Art – mit landwirtschaftlicher Intensivierung und Aufstallung im Haus erklärt werden kann. Wir werden weiterhin zeigen, dass sich die Landnutzung während dieser Zeit von den vorherigen Perioden klar unterscheiden lässt. Die Neolithischen und Frühbronzezeitlichen Siedlungen, die man nicht als kurzlebig bezeichnen kann, scheinen anders als diejenigen der Mittleren Bronzezeit B (MBA: 1500–1050 cal BC) organisiert gewesen zu sein. Das gleiche gilt für die Art und Weise, in der die Grabhügel das Land strukturiert haben. Obwohl sie ab dem Spätneolithikum signifikante Elemente in der Organisation der Landschaft waren und obwohl ihre äußere Form sich kaum verändert, werden wir zeigen, dass die mittelbronzezeitlichen Grabhügel mit ihrer besonderen Bedeutung in der längerfristigen Kategorisierung and Zoneneinteilung in der Landschaft eine andere Rolle in der Strukturierung der Landschaft zukommt. Eine ähnliche Einstellung kann auch bei der Deponierungssitte von Objekten an ,natürlichen‘ Plätzen erkannt werden. Praktiken selektiver Deponierung existierten schon lange vor dem MBA-B, jedoch unterscheiden sich ihre Interpretationen von denen von unveränderten ,natürlichen‘ Plätzen deutlich, da wir von unterschiedlichen Subsistenzgrundlagen der vor-MBA-B Gesellschaften ausgehen müssen. Das Vorhandensein von multiplen Deponierungszonen in der MBA-B Periode muss ebenfalls auf eine beispiellose Art anhaltende Kategorisierungen der ,natürlichen‘ Umwelt beruhen. Und schließlich werden die Befunde aus den ,Haus-, Grab- und Ritual‘ Fundstellen kombiniert, um zu verstehen, worum es sich bei der mittelbronzezeitlichen Landschaft in den Niederlanden handelt.

Résumen

En muchas regiones de Europa nord-occidental, la Edad del Bronce Media se considera como el primer periodo en el que se perfila un paisaje agrario “de configuración humana” que tiene resonancias con paisajes agrarios de periodos históricos. Pero, ¿qué supuso en realidad esta “configuración”? Basándonos en un análisis de la rica evidencia en Holanda (evidencia que incluye los asentamientos diarios y también el uso no diario de zonas “rituales”) sostenemos que, desde aproximadamente 1500 cal BC en adelante, el paisaje se organizó y estructuró de acuerdo con criterios ideológicos específicos de regularidad y categorización distintos de los del Neolítico y Primera Edad del Bronce. Demostramos que alrededor de 1500 cal BC aparecen granjas de un trazado muy regular y elaborado con tres naves, y exponemos que este profundo cambio arquitectónico no puede explicarse simplemente con las teorías convencionales de que la intensificación agrícola se combinó con establos para el ganado dentro de las casas. Sostenemos, además, que el modo en el que se utilizó el terreno poblado a partir de este periodo también fue distinto al modo utilizado previamente. Los asentamientos del Neolítico y Primera Edad del Bronce, lejos de ser “efímeros”, parecen haberse organizado a lo largo de ejes distintos de los de la Edad del Bronce Media –B (EBM: 1500-1050 cal BC). Lo mismo es cierto del modo en el que los túmulos estructuraron el terreno. Aunque fueron elementos significativos en la organización del paisaje a partir del Neolítico Tardío, y a pesar de que su forma externa apenas cambia, demostraremos que los túmulos del EBM desarrollaron un papel diferente en la estructuración del paisaje, adhiriéndose a una categorización a largo plazo y zonificándose dentro de él. Un comportamiento similar puede ser observado en los modelos de deposición de artefactos en locales “naturales”. Prácticas de deposición selectiva existieron mucho antes del EBM-B pero, dadas las diferentes bases de subsistencia de las comunidades con anterioridad al EBM-B, su interpretación de locales “naturales” sin modificaciones habrá cambiado de manera significativa. La presencia de zonas de deposición múltiple en el EBM-B debe haber estado basada en una persistente categorización del medioambiente “natural” sin precedentes. Finalmente, la evidencia de yacimientos domésticos, funerarios y rituales, es recombinada para tipificar el sentido de la Edad del Bronce Media holandesa.

Type
Research Article
Information
Proceedings of the Prehistoric Society , Volume 72 , 2006 , pp. 289 - 317
Copyright
Copyright © The Prehistoric Society 2006

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

BIBLIOGRAPHY

Albers, L.H., Bakker-Weenink, S. & Schone, M.B. 1990. Boerenerven in het Oldambt. Deel 1. Historisch onderzoek en suggesties voor verbeteringen. Utrecht: Directie Bos- en Landschapsbouw van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en VisserijGoogle Scholar
Artursson, M. 2005. Byggnadstradition och bebyggelsestruktur under senneolitikum och bronsålder. Västra Skåne i ett skandinaviskt perspektiv (Supplement till Skånska spår – arkeologi längs Västkustbanan). Lund: RiksantikvarieämbetetGoogle Scholar
Bakker, J.A. & Brandt, R.W. 1966. Opgravingen te Hoogkarspel III. West-Frieslands Oud en Nieuw 33, 176–224Google Scholar
Bakker, J.A., Woltering, P.J. & Manssen, W. 1968. Opgravingen te Hoogkarspel (V). West-Frieslands Oud en Nieuw 35, 191–244Google Scholar
Bakker, J.A., Brandt, R.W., Geel, B. van, Jansma, M.J., Kuijper, W.J., Mensch, P.J.A. van, Pals, J.P. & IJzereef, G.F. 1977. Hoogkarspel-Watertoren: towards a reconstruction of ecology and archaeology of an agrarian settlement of 1000 BC. In van Beek, B.L.Brandt, R.W. & van Waateringe, W.G. (eds), Ex Horreo, 187–225. AmsterdamGoogle Scholar
Barker, G. 1999. Cattle-keeping in ancient Europe: to live together or apart. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 273–80Google Scholar
Barrett, J.C. 1991. Synthesis. In Barrett, J.C.Bradley, R. & Green, M. (eds), Landscape, Monuments and Society: the prehistory of Cranborne Chase, 223–36. Cambridge: University PressGoogle Scholar
Barrett, J.C. 1994. Fragments from Antiquity: an archaeology of social life in Britain, 2900–1200 BC. Oxford: BlackwellGoogle Scholar
Bech, J.-H. 1997. Bronze Age settlements on raised sea-beds at Bjerre, Thy, NW-Jutland. In Assendorp, J.J. (ed.), Forschungen zur bronzezetlichen Besiedlung in Nord- und Mitteleuropa. Internationales Symposium vom 09.-11. Mai 1996 in Hitzacker, 3–15. Espelkamp: VMLGoogle Scholar
Beek, B.L. van. 1990. Steentijd te Vlaardingen. Amsterdam: B.L. van BeekGoogle Scholar
Bertelsen, J.B., Christensen, M., Mikkelsen, M., Mikkelsen, P., Nielsen, J. & Simonsen, J. (eds). 1996. Bronzealderens bopladser i Midt- og Nordvestjylland. Skive: De arkæologiske museer i Vorborg AmtGoogle Scholar
Bijhouwer, J.T.P. 1943. Nederlandsche boerenerven. Amsterdam: Wed. J. Ahrend & ZoonGoogle Scholar
Blouet, V., Koenig, M.-P. & Vanmoerkerke, J. 1996. L'Âge du Bronze Ancien en Lorraine. In Mordant, C. & Gaiffe, O. (eds), Cultures et Sociétés du Bronze Ancien en Europe, 403–57. Paris: C.T.H.S.Google Scholar
Boas, N.A. 1991. Late Neolithic and Bronze Age settlements at Hemmed Church and Hemmed Plantation, east Jutland. Journal of Danish Archaeology 10, 119–35Google Scholar
Boas, N.A. 2000. Late Neolithic and Bronze Age settlements: investigations in Djursland, eastern Jutland (Dk). Lunula Archaeologia protohistorica 8, 3–15Google Scholar
Borna-Ahlkvist, H. 2002. Hallristarnas hem. Gårdsbebyggelse och struktur i Pryssgården under bronsålder. Stockholm: RiksantikvarieämbetetGoogle Scholar
Bradley, R. 2000. An Archaeology of Natural Places, London: RoutledgeGoogle Scholar
Bradley, R. 2002. Entering the present. Legacies of the immediate past. In The past in Prehistoric societies, 49–81. London: RoutledgeGoogle Scholar
Brandenburgh, C. & Kooistra, L.I. 2004. Formatieprocessen: de genese van archeologische data. In Koot, C.W. & Berkvens, R. (eds), Bredase akkers eeuwenoud. 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de rand van zand en klei, 15–36. Breda: ROB/Gemeente BredaGoogle Scholar
Brandt, R.W. 1988. Nieuwe landschappen en kolonisatie: de rol van perceptie. In Bierma, M.Harsema, O.H. & van Zeist, W. (eds), Archeologie en landschap, 59–77. GroningenGoogle Scholar
Brück, J. 2000. Settlement, landscape and social identity: the Early–Middle Bronze Age transition in Wessex, Sussex and the Thames valley. Oxford Journal of Archaeology 19, 273–300Google Scholar
Buitenhuis, H. 2001. Archeozoölogie. In Schoneveld, J. & Gehasse, E.F. (eds), Archeologie in de Betuweroute: Boog C-Noord, een vindplaats bij Meteren op de overgang van Neolithicum naar Bronstijd, 141–68. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Buitenhuis, H. 2002. Archeozoölogie. In Schoneveld, J. & Kranendonk, P. (eds), Archeologie in de Betuweroute: drie erven uit de Midden-Bronstijd bij Eienden, 191–226. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Buurman, J. 1996. The Eastern Part of west-Friesland in Later Prehistory. Agricultural and Environmental aspects. Leiden: J. BuurmanGoogle Scholar
Casparie, W.A. & Groenman-van Waateringe, W. 1980. Palynological analyses of Dutch barrows. Palaeohistoria 22, 7–65Google Scholar
Clason, A.T. 1964. De beenderen uit de bronstijdnederzetting te Zwaagdijk, Gem. Wevershoof. Westfriese Oudheden 7, 243–54Google Scholar
Clason, A.T. 1967. Animal and Man in Holland's Past. An Investigation of the Animal World Surrounding Man in Prehistoric and Early Historical Times in the Provinces of North and South Holland. GroningenGoogle Scholar
Clason, A.T. 1977. Jacht en veeteelt van prehistorie tot middeleeuwen. Haarlem: UnieboekGoogle Scholar
Clason, A.T., 1990. Ewijk, an inland Vlaardingen settlement; Archaeozoology and the amateur archaeologist. In Schibler, J.Sedlemeier, J. & Spycher, H. (eds), Festschrift für Hans R. Stamplfi, 63–75Google Scholar
Clason, A.T. 1999. What's new in the Bronze Age? The livestock and gamebag of the Bronze Age farmers in the western and central Netherlands. In Sarfatij, H.Verwers, W.J.H. & Woltering, P.J. (eds), In Discussion with the Past. Archaeological Studies presented to W.A. van Es, 35–40. Zwolle: SPA/ROBGoogle Scholar
Dijk, J. van. 2002. Archeozoölogie. In Jongste, P.F.B. & van Wijngaarden, G.J. (eds), Archeologie in de Betuweroute: Het Erfgoed van Eigenblok. Bewoningssporen uit de Bronstijd te Geldermalsen, 351–438. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Dijk, J. van, Esser, E. & Zeiler, J.T. 2002. Archeozoölogie. In Meijlink, B.H.F.M. & Kranendonk, P. (eds), Archeologie in de Betuweroute: Boeren, erven, graven. De Boerengemeenschap van De Bogen bij Meteren (2450–1250 v. Chr.), 547–666. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Drenth, E. & Lohof, E. 2005. Heuvels voor de doden. In Kooijmans, L.P. Louwevan den Broeke, P.W.Fokkens, H. & van Gijn, A.L. (eds), De Prehistorie van Nederland, 433–54. Leiden: Faculty of Archaeology, Leiden UniversityGoogle Scholar
Ebbesen, K., 1993. Sacrifices to the powers of nature. In Hvass, S. & Storgaard, B. (eds), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, 122–5. Århus: Royal Society of Northern AntiquariesGoogle Scholar
Ethelberg, P. 1986. Early Bronze Age houses at Højgård, Southern Jutland. Journal of Danish Archaeology 5, 152–67Google Scholar
Ethelberg, P. 1991. Two more house groups with threeaisled long-houses from the Early Bronze Age at Højgård, South Jutland. Journal of Danish Archaeology 1991, 136–55CrossRefGoogle Scholar
Fabech, C. & Ringtved, J. (eds), 1999. Settlement and Landscape. Proceedings of a Conference in krhus, Denmark, May 4–7 1998. Århus: University press/Jutland Archaeological SocietyGoogle Scholar
Fokkens, H. 1986. From shifting cultivation to short fallow cultivation: Late Neolithic change in the Netherlands reconsidered. In Fokkens, H.Banga, P.M. & Bierma, M. (eds), Op zoek naar mens en materiële cultuur. Feestbundel aangeboden aan J.D. van der Waals ter gelegenheid van zijn emiraat, 5–21. GroningenGoogle Scholar
Fokkens, H. 1998. Drowned Landscape. The Occupation of the Western Part of the Frisian-Drenthian Plateau, 4400 BC–AD 500. Assen: Van GorcumGoogle Scholar
Fokkens, H. 1999. Cattle and martiality. Changing relations between man and landscape in the Late Neolithic and the Bronze Age. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 31–8Google Scholar
Fokkens, H. 2001a. Vee en voorouders: centrale elementen uit het dagelijks leven in de Bronstijd. In Fokkens, H. & Jansen, R. (eds), Brons- en ijzertijdbewoning in het Maas-Demer-Scheldegebied, 125–49. Leiden: Faculty of Archaeology, Leiden UniversityGoogle Scholar
Fokkens, H. 2001b. The periodisation of the Dutch Bronze Age: a critical review. In Metz, W.H.van Beek, B.L. & Steegstra, H. (eds), Patina. Essays presented to Jay Jordan Butler on the occasion of his 80th birthday, 241–62. Groningen/AmsterdamGoogle Scholar
Fokkens, H. 2003. The longhouse as a central element in Bronze Age daily life. In Bourgeois, J.Bourgeois, I. & Cheretté, B. (eds), Bronze Age and Iron Age Communities in North-Western Europe, 9–38. Brussels: Koninklijke Vlaamse Academie van Belgie voor Wetenschappen en KunstenGoogle Scholar
Fokkens, H. & Jansen, R. 2004. Het vorstengraf van Oss. Een archeologische speurtocht naar een prehistorisch grafveld. Utrecht: MatrijsGoogle Scholar
Fokkens, H. & Roymans, N. (eds). 1991. Nederzettingen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd in de Lage Landen. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Fontijn, D.R. 1996. Socializing landscape. Second thoughts about the cultural biography of urnfields. Archaeological Dialogues 3, 77–87Google Scholar
Fontijn, D.R. 2002. Sacrificial Landscapes. Cultural Biographies of Persons, Objects and ‘Natural’ places in the Bronze Age of the Southern Netherlands c. 2300–600 BC. Analecta Prehistorica Leidensia 33/34, LeidenGoogle Scholar
Fontijn, D.R. & Cuijpers, A.G.F.M. 2002. Revisiting barrows: a Middle Bronze Age burial group at the Kops Plateau. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 45, 157–89Google Scholar
Gehasse, E.F. 1995. Ecologisch-archeologisch onderzoek van het Neolithicum en de Vroege Bronstijd in de Noordoostpolder met de nadruk op vindplaats P14. AmsterdamGoogle Scholar
Gerritsen, F. 2003. Local Identities. Landscape and Community in the Late Prehistoric Meuse-Demer-Scheldt region. Amsterdam: University PressGoogle Scholar
Groenewoudt, B., Deeben, J.H.C. & Velde, H.M. van der 2000. Raalte-Jonge Raan 1998. De ȧfronding van de opgraving en het esdekonderzoek. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Groenman-van Waateringe, W., Voorrips, A. & Wijngaarden-Bakker, L.H. van. 1968. Settlements of the Vlaardingen Culture at Voorschoten and Leidschendam (ecology). Helinium 8, 105–30Google Scholar
Gröhn, A. 2004. Positioning the Bronze Age in Social Theory and Research Context. Lund: Lund UniversityGoogle Scholar
Halaci, H. 2004. Archeozoölogie. In Hielkema, J.B. (ed.), Aanvullend Archeologisch Onderzoek op vindplaats 5, Tiel-Medel-Oude Weiden, gemeente Tiel (Gld.), 37–41. Groningen: ARCGoogle Scholar
Harsema, O.H. 1991. De bronstijd-bewoning op het Hijkerveld bij Hijken. In Fokkens, & Roymans, (eds) 1991, 21–9Google Scholar
Harsema, O.H. 1993a. Een prijswinnend lot in de ‘Vijfde Verloting’: Een Bronstijderf ontdekt in Roden (Dr.). Paleo-aktueel 4, 44–8Google Scholar
Harsema, O.H. 1993b. Het nieuwe Drentse bouwbesluit van 1400 v. Chr. Westerheem 43, 101–9Google Scholar
Heeringen, R.M. van, Velde, H.M. van der & Amen, I. van. 1998. Een tweeschepige huisplattegrond en akkerland uit de Vroege Bronstijd te Noordwijk, provincie Zuid-Holland. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Heeringen, R.M. van & Theunissen, E.M. (eds), 2001. Kwaliteitsbepalend onderzoek ten behoeve van duurzaam behoud van neolithische terreinen in West-Friesland en de Kop van Noord-Holland. Deel 2 Site-dossiers. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Hessing, W.A.M. 1991. Bewoningssporen uit de middenbronstijd en de vroege ijzertijd op ‘De Horden’ te Wijk bij Duurstede. In Fokkens, & Roymans, (eds) 1991, 21–9Google Scholar
Hessing, W.A.M. & Steenbeek, R. 1990. Landscape and habitation history of ‘De Horden’ at Wijk bij Duurstede: an overview. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 40, 9–28Google Scholar
Hiddink, H. 2000. Archeologisch onderzoek in de Maasbroeksche Blokken te Boxmeer 2. De opgravingscampagne van 1998. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Hielkema, J.B. (ed). 2003. Een boerenerf uit de Bronstijd. Een archeologische opgraving te Tiel-Medel-Lingewei, vindplaats 1, gemeente Tiel (Gld.). Groningen: ARCGoogle Scholar
Hogestijn, J.W.H. 1992. Functional differences between some settlements of the Single Grave Culture in the northwestern coastal area of the Netherlands. In Buchvaldek, M. & Strahm, C. (eds), Die kontinentaleuropäischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Schnurkeramik Symposium 1990, 199–205. Praha: Universita Karlowa PragaGoogle Scholar
Hogestijn, J.W.H. 1997. Enkele resultaten van het archeologisch onderzoek op twee woonplaatsen van de Enkelgrafkultuur bij Winkel in de Groetpolder. In Hallewas, D.P.Scheepstra, G.H. & Woltering, P.J. (eds), Dynamisch Landschap. Archeologie en geologie van Nederlandse kustgebied, 27–45. Assen: Van GorcumGoogle Scholar
Huijts, C.S.T.J. 1992. De voor-bistorische boerderijboutv in Drenthe; reconstructiemodellen van 1300 vóór tot 1300 na Chr. Arnhem: SHBOGoogle Scholar
Hundt, H.-J. 1955. Versuch zur Deutung der Depotfunde der Nordischen jüngeren Bronzezeit unter besonderer Berücksichtigung Mecklenburgs. Jahrbuch der Römisch- Germanischen Zentralmuseums Mainz 2, 95–140Google Scholar
IJzereef, G.F. 1981. Bronze Age Animal Bones from Bovenkarspel; the Excavation at Het Valkje. AmsterdamGoogle Scholar
Jensen, J. 1987. Bronze Age research in Denmark 1970–1985. Journal of Danish Archaeology 6, 155–74CrossRefGoogle Scholar
Jongste, P.F.B. 2002. Inleiding. In Jongste, P.F.B. & van Wijngaarden, G.J. (eds), Archeologie in de Betutveroute: Het Erfgoed van Eigenblok. Bewoningssporen uit de Bronstijd te Gelderntalsen, 9–43. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Jongste, P.F.B. & Wijngaarden, G.J. van (eds). 2002. Archeologie in de Betutveroute: Het Erfgoed van Eigenblok. Bewoningssporen uit de Bronstijd te Gelderntalsen. Amersfoort: Rapportage Archeologische Monumentenzorg 86Google Scholar
Knippenberg, S. & Jongste, P.F.B. 2005. Terug naar Zijderveld. Archeologische opgravingen van een bronstijdnederzetting langs de A2. Leiden: Archol bvGoogle Scholar
Koch, E. 1998. Neolithic bog pots from Zaeland, Møn, Lolland and Falster. Nordiske Fortidsminder Serie B 16, KøbenhavnGoogle Scholar
Kristiansen, K. 1998. The construction of a Bronze Age landscape. Cosmology, economy and social organisation in Thy, Northwestern Jutland. In Hänsel, B. (ed), Mensch und Umwelt in der Bronzezeit Europas, 281–91. Kiel: Oetker-Voges VerlagGoogle Scholar
Laarman, F.J. 1996. Zoological material of the Bronze Age, Iron Age and Roman period from Wijk bij Duurstede-De Horden. In Kooistra, L.I. (ed.), Borderland Farming. Possibilities and Limitations of Farming in the Roman Period and Early MiddleAges between the Rhine and the Meuse, 369–80. AssenGoogle Scholar
Lanting, J.N. & Mook, W.G. 1977. The Pre- and Protohistory of the Netherlands in terms of Radiocarbon Dates. GroningenGoogle Scholar
Lanting, J.N. & Plicht, J. van der. 2003. De 14C chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie IV: Bronstijd en Vroege IJzertijd. Palaeohistoria 43–4, 117–261Google Scholar
Lanting, J.N. & Waals, J.D. van der. 1976. Beaker cultures in the Lower Rhine Basin. In Lanting, J.N. & van der Waals, J.D. (eds), Glockenbecher Symposium Oberried 1974, 1–80. HaarlemGoogle Scholar
Leopold, R. (ed.). 2001. Het boerenerf als brandpunt van natuur, landschap en cultuurhistorie. UtrechtGoogle Scholar
Linde, C. van der, Leeuwe, R. de, Meurkens, L., Hoof, L.G.L. van, Wijk, I. van, Kort, J.W. de, Heirbaut, E.N.A., Jansen, R., Fontijn, D.R. & Fokkens, H., in press. Archeologisch onderzoek van prehistorische grafheuvels op de Zevenbergen, (Archol Rapport 50), Leiden: ArcholGoogle Scholar
Lohof, E. 1991. Grafritueel en sociale verandering in de bronstijd van Noordoost-Nederland. AmsterdamGoogle Scholar
Lohof, E. 1994. Tradition and change. Burial practices in the Late Neolithic and Bronze Age in the north-eastern Netherlands. Archaeological Dialogues 1, 98–118Google Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. 1974. The Rhine/Meuse Delta; four studies on its prehistoric occupation and Holocene geology. Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseum voor Oudheden 53–4Google Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. 1977. Bergschenhoek. Archeologische kroniek van Zuid-Holland over 1976 245–7Google Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. 1987. Neolithic settlement and subsistence in the wetlands of the Rhine/Meuse delta of the Netherlands. In Coles, J.M. & Lawson, A.J. (eds), European Wetlands in prehistory, 227–51. Oxford: Clarendon PressGoogle Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. 1993. Wetland exploitation and upland relations of prehistoric communities in the Netherlands. In Gardiner, J. (ed.). Flatlands and Wetlands: current themes in East Anglian archaeology, 71–116. East Dereham: East Anglian Archaeology 50Google Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. & Hamburg, T.D. 2003. Een midden-neolithische nederzetting op een kustduin bij Delft, circa 3700 v. Chr. De opgravingen aan de Noordhoornse weg te Schipluiden. Leiden (unpublished interim report): Archol/Faculty of Archaeology, Leiden UniversityGoogle Scholar
Louwe Kooijmans, L.P. & Jongste, P.F.B. 2006. Schipluiden: a Neolithic settlement on the Dutch North Sea Coast c. 3500 cal BC. Analecta Praehistorica Leidensia 38, 36–7Google Scholar
Meijlink, B.H.F.M. 2002. Inleiding. In Meijlink, & Kranendonk, (eds) 2002, 11–54Google Scholar
Meijlink, B.H.F.M. & Kranendonk, P. (eds). 2002. Archeologie in de Betutveroute: Boeren, erven, graven. De Boerengemeenschap van De Bogen bij Meteren (2450–1250 v. Chr.). Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Mensch, P.J.A. van & IJzereef, G.F. 1975. from a Bronze Age settlement near Andijk, Province of North Holland. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 25, 55–68Google Scholar
Modderman, P.J.R., 1982. Ermelo, grafheuvels op de heide (Archeologische Monumenten in Nederland 10), Zuthpen: TerraGoogle Scholar
Mulder, de F.J., Geluk, M.C., Ritsema, I.L., Westerhoff, W.E. & Wong, T.E. 2003. De ondergrond van Nederland. Groningen: Wolters-NoordhoffGoogle Scholar
Needham, S. 1989. Selective deposition in the British Early Bronze Age. World Archaeology 20, 229–48CrossRefGoogle Scholar
Nielsen, F.O. & Nielsen, P.O. 1985. Middle and Late Neolithic houses at Limensgård, Bornholm. A preliminary report. Journal of Danish Archaeology 4, 101–14CrossRefGoogle Scholar
Nielsen, P.O. 1997. De ældste langhuse. Fra toskibede til treskibede huse i Norden. Bybyggelsehistorisk tidskrift 33, 9–30Google Scholar
Nielsen, P.O. 1999. Limensgård and Grødbygård. Settlements with house remains from the Early, Middle and Late Neolithic on Bornholm. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 149–65Google Scholar
Olst, E.L. van 1991. Uilkema, een historisch boerderijonderzoek. Leiden/Arnhem: SHBOGoogle Scholar
Palsson, G. 1996. Human-environmental relations. Orientalism, paternalism and communalism. In Descola, P. & Pálsson, G. (eds), Nature and Society: anthropological perspectives, 63–81. London: RoutledgeGoogle Scholar
Prummel, W. 1987. The faunal remains from the Neolithic site of Hekelingen III. Helinium 27, 190–258Google Scholar
Raemaekers, D.C.M., Bakels, C.C., Beerenhout, B., Gijn, A.L. van, Hänninen, K., Molenaar, S., Paalman, D., Verbruggen, M. & Vermeeren, C. 1997. Wateringen 4: a coastal settlement of the Middle Neolithic Hazendonk 3 group. Analecta Praebistorica Leidensia 29, 143–91Google Scholar
Rasmussen, K.L. 1991. Radiocarbon dates from Late Neolithic and Early Bronze Age settlements at Hemmed, Højgård and Trappendal, Jutland, Denmark. Journal of Danish Archaeology 10, 156–62Google Scholar
Rasmussen, M. & Adamsen, C. 1993. Settlement. In Hvass, S. & Storgaard, B. (eds), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, 137–44. Åhrus: Royal Society of Northern AntiquariesGoogle Scholar
Rasmussen, M. 1999. Livestock without bones. The long-house as contributor to the interpretation of livestock management in the Southern Scandinavian Early Bronze Age. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 281–90Google Scholar
Regteren Altena, J.F. van, Mensch, P.J.A. van & IJzereef, G.F. 1977. Bronze Age clay animals from Grootebroek. In van Beek, B.L.Brandt, R.W. & Groenman-van Waateringe, W. (eds), Ex Horreo, 241–54. AmsterdamGoogle Scholar
Regteren Altena, J.F. van, Buurman, J. & IJzereef, G.F. 1980. Het Valkje, gem. Bovenkarspel. Jaarverslag ROB 1979, 24–34Google Scholar
Roymans, N. & Fokkens, H. 1991. Een overzicht van veertig jaar nederzettingsonderzoek in de Lage Landen. In Fokkens, & Roymans, (eds) 1991, 1–19Google Scholar
Roymans, N. & Hiddink, H. 1991. Nederzettingssporen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd op de Kraanvensche Heide te Loon op Zand. H. In Fokkens, & Roymans, (eds) 1991, 111–27Google Scholar
Roymans, N. 1996. The sword or the plough. Regional dynamics in the romanization of Belgic Gaul and the Rhineland area. In Roymans, N. (ed.), From the Sword to the Plough, 9–126. Amsterdam: University pressGoogle Scholar
Roymans, N. 1999. Man, cattle and the supernatural in the Northwest European plain. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 291–300Google Scholar
Schnitger, F.W. 1990. Het botmateriaal van de laatneolithische en bronstijd-nederzetingen in de Gouw (campagne 1989). In De Gouw '89/'90, 6–8. Amersfoort (unpublished manuscript)Google Scholar
Schwarz, W. 2004. Hesel, Siedlungsreste der Bronzezeit. In Fansa, M.Both, F. & Haßmann, H. (eds), Archäologie Land Niedersachsen. 400000 Jahre Geschichte, 390–5. Bad Langensalza: Landesmuseum für Natur und Mensch, OldenburgGoogle Scholar
Sørensen, M.L.S. 1987. Material order and cultural classification: the role of bronze objects in the transition from Bronze Age to Iron Age in Scandinavia. In Hodder, I. (ed.), The Archaeology of Contextual Meanings, 90–101. Cambridge: University PressGoogle Scholar
Stoepker, H., Enckevort, H. van, Krist, J., Hänninen, K., Kalee, C., Reijnen, R., Vermeeren, C., Borsman, A. & Driel-Murray, C. van. 2000. Venray-Hoogriebroek en Venray-Loobeek. Nederzettingen uit de prehistorie, Romeinse tijd en late Middeleeuwen. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig BodemonderzoekGoogle Scholar
Tesch, S. 1993. Houses, Farmsteads, and Long-term Change. A Regional Study of Prehistoric Settlements in the Köpinge Area, in Scania, Southern Sweden. Uppsala: Uppsala UniversityGoogle Scholar
Thanos, C. 1995. Een late bekernederzetting in het Hollands veengebied. Een intersite-analyse van de late beker- en bronstijd bewoning te Molenaarsgraaf, Ottoland-Kromme Elleboog en Ottoland-Oosteind in de provincie Zuid-Holland. Leiden: unpublished MA thesisGoogle Scholar
Theunissen, E.M. 1999. Midden-bronstijdsamenlevingen in het zuiden van de Lage Landen. Een evaluatie van het begrip ‘Hilversum-cultuur’. LeidenGoogle Scholar
Theunissen, E.M. & Hulst, R.S. 1999. De opgraving te Zijderveld. In Theunissen, (ed.) 1999, 156–80Google Scholar
Tol, A. & Schabbink, M. 2004. Opgravingen op vindplaatsen uit de Bronstijd, Ijzertijd, Romeinse tijd en Voile Middeleeuwen op het Hoogveld te Sittard. Amsterdam: Archeologisch Centrum Vrije UniversiteitGoogle Scholar
Torbrügge, W. 1970/1971. Vor- und Frühgeschichtliche Flussfunde. Zur Ordnung und Bestimmung einer Denkmälergruppe. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 51/2, 1–146Google Scholar
Trefois, C.V. 1941. De bouw der boerenhoeven in de Zuidelijke Nederlanden. Antwerpen: De SikkelGoogle Scholar
Veil, S. 2002. De elandoffers van Lundby. In Bergen, C., Niekus, M.J.L.T. & van Vilsteren, V. (eds), Schatten uit het veen, 46–7. ZwolleGoogle Scholar
Verhart, L.B.M. 1992. Settling or trekking? The late neolithic house plans of Haamstede-Brabers and their counterparts. Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 72, 73–99Google Scholar
Verlinde, A.D. 1991. Huizen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd te Colmschate. In Fokkens, & Roymans, (eds) 1991, 31–40Google Scholar
Verwers, W.J.H. 1980. Goirle, grafheuvels op de Rechte Heide, Archeologische Monumenten in Nederland 8, Bussum: Fibula–Van DishoeckGoogle Scholar
Voorhorst, J. 1996. Boerenerven vroeger en nu. Warnsveld: TerraGoogle Scholar
Waals, J.D. van der & Butler, J.J. 1976. Bargeroosterveld. In Beck, H.Jankuhn, H.Ranke, K. & Wenskus, R. (eds), Reallexikon der Germanischen Altertumskunde – Band II, 54–8. Berlin/New-York: Walter de GruyterGoogle Scholar
Wassink, L. 1981. Ottoland-Kromme Elleboog. Een Laat-Neolithische-Vroege-Bronstijd nederzetting in de Alblasserwaard, provincie Noord-Holland. Leiden: unpublished MA thesisGoogle Scholar
Waterbolk, H.T. 1960. Preliminary report on the excavations at Anlo in 1957 and 1958. Palaeohistoria 8, 59–90Google Scholar
Waterbolk, H.T. 1964. The Bronze Age settlement of Elp. Helinium 4, 97–131Google Scholar
Waterbolk, H.T. 1987. Terug naar Elp. In Ketelaar, F.C.J. (ed.), De historie herzien; vijfde bundel ‘Historische Avonden’, 183–215. Hilversum: VerlorenGoogle Scholar
Wijngaarden-Bakker, L.H. van. 1981. Preliminary report on the animal bones from Aartswoud. Helinium 21, 135Google Scholar
Willroth, K.-H. 2003. Die nordische Bronzezeit. Anmerkungen zu ihrer Herausbildung. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 83, 99–122Google Scholar
Woltering, P. J. 2000. Occupation history of Texel, IV: Middle Bronze Age – Late Iron Age. Berichten van de Rijksdienst voor bet Oudheidkundig Bodemonderzoek 44, 9–396Google Scholar
Zeiler, J.T. 1997. Hunting, Fowling and Stock-breeding at Neolithic Sites in the Western and Central Netherlands. Bedum: ArchaeoboneGoogle Scholar
Zimmermann, W.H. 1999. Why was cattle-stalling introduced in prehistory? The significance of byre and stable and of outwintering. In Fabech, & Ringtved, (eds) 1999, 301–18Google Scholar