page 108 note 1) Brugmans, I. J., De arbeidende klasse in Nederland in de 19e eeuw, 's-Gravenhage 1929, p. 191.Google Scholar

page 108 note 2) Hierover: Stein, H., Der Amsterdamer Arbeiterbildungsverein von 1847 und die Vorläufer der modernen sozialen Bewegung in Westeuropa, in International Review for Social History II, p. 131 vlgg.Google Scholar

page 110 note 1) Spreuken 22: 2.

page 110 note 2) Het spreekt vanzelf, dat deze appreciatie alleen geldt voor het belang van het begrip voor de beweging; haar plaats in de theorie wordt hier niet bepaald.

page 110 note 3) Heldt, B. H., Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond 1871—1876, Leeuwarden 1896, bijlagen p. 56.Google Scholar

page 111 note 1) Program van den van, S. D. B. 1882: Vliegen, W. H., De dageraad der volksbevrijding, Amsterdam 1921, deel I, p. 37.Google Scholar

page 111 note 2) Heldt, , bijlagen p. 57.Google Scholar

page 113 note 1) Zooals, Vliegen, die deze jaren meemaakte, constateert: Dageraad, deel I, p. 115 vlgg.Google Scholar

page 113 note 2) Heldt, B. H., Wat onderscheidt de sociaal-democratische beweging van die welke zich openbaart in het Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond?, Amsterdam [1885], p. 23.Google Scholar

page 113 note 3) Id. p. 28.Google Scholar

page 114 note 1) Vragenboek van het Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond met een woord vooraf door prof. mr. Pekelharing, B. H., Leeuwarden [1886], p. IV.Google Scholar

page 114 note 2) Heldt, , Wat onderscheidt…, p. 38.Google Scholar

page 114 note 3) Id., p. 27.Google Scholar

page 114 note 4) Werkmansbode 25 XII 1886.Google Scholar

page 114 note 5) Id. 7 VI 1884.Google Scholar

page 115 note 1) Heldt, , Wat onderscheidt…, p. 38.Google Scholar

page 115 note 2) Ibid.

page 115 note 3) Werkmansbode 8 III 1884, 12 IV 1885, 6 VI 1886.Google Scholar

page 116 note 1) Hudig, D., De vakbeweging in Nederland 1866—1878, Amsterdam 1904, p. 255.Google Scholar

page 116 note 2) van der Hoeven, W., De Nederlandse Sigarenmakers- en Tabaksbewerkersbond, Amsterdam 1937, p. 15.Google Scholar

page 116 note 3) Hudig, , p. 255.Google Scholar

page 117 note 1) Loonsverhooging. Beschouwingen van het onderzoek, het rapport der Commissie en de vergaderingen van het Departement van de Maatschappij van Nijverheid door het Centraal Bestuur van het Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond, Amsterdam 1874.

page 117 note 2) Hudig, , p. 80.Google Scholar

page 117 note 3) Heldt, A. N. W. V., bijl. p. 97.Google Scholar

page 117 note 4) Werkmansbode 22 V 1886.Google Scholar

page 118 note 1) Werkmansbode 10 IV 1886.Google Scholar

page 118 note 2) Behalve vele artikelen in de Werkmansbode: Heldt, , bijlagen p. 16.Google Scholar

page 118 note 3) Geciteerd bij Hagoort, R., Patrimonium (Vaderlijk erfdeel), Gedenkboek bij het gouden jubileum, 1927, p. 135.Google Scholar

page 119 note 1) Werkmansvriend 31 I 1879. De Werkmansvriend was het orgaan van Patrimonium, al was het niet officieel als zoodanig erkend.Google Scholar

page 119 note 2) Id. 21 II 1879.Google Scholar

page 119 note 3) Hagoort, , p. 150.Google Scholar

page 119 note 4) Proclamatie van Patrimonium, o.a. in Werkmansvriend 9 VIII 1879.

page 119 note 5) Werkmansvriend 11 VI 1880.Google Scholar

page 119 note 6) Hagoort, , p. 133.Google Scholar

page 120 note 1) Hagoort, , p. 135.Google Scholar

page 120 note 2) Id., p. 143.Google Scholar

page 120 note 3) Werkmansvriend 18 VI 1880.Google Scholar

page 121 note 1) Werkmansvriend 26 I 1883.Google Scholar

page 121 note 2) Hagoort, , p. 164 en 177.Google Scholar

page 121 note 3) Werkmansvriend 18 VII 1884.Google Scholar

page 121 note 4) Id. 17 VII 1885.Google Scholar

page 121 note 5) Id. 26 VI 1885.Google Scholar

page 121 note 6) Hagoort, , p. 211.Google Scholar

page 121 note 7) Jaarboekje Patrimonium 1886, p. 60.

page 122 note 1) Werkmansvriend 14 VIII 1885.Google Scholar

page 122 note 2) Id. 7 VII 1882.Google Scholar

page 122 note 3) Id. 21 VIII 1885.Google Scholar

page 122 note 4) Ibid.

page 122 note 5) Ibid.

page 122 note 6) Id. 11 IV 1884.Google Scholar

page 123 note 1) Werkmansvriend 21 XI 1884.Google Scholar

page 123 note 2) Zie b.v. Werkmansvriend 3, 10, 17, 24 III 1882.

page 123 note 3) De Werkmansvriend bevatte dan ook redactioneele artikelen, die niet in overeenstemming waren met de denkbeelden van Kater en zijn medestanders.

page 123 note 4) Werkmansvriend 8 XI 1878.

page 124 note 1) Verslag van het werkliedencongres, bijeengeroepen door Patrimonium, in Werkmansbode 30 VIII 1879.

page 124 note 2) Hagoort, , p. 276.Google Scholar

page 124 note 3) Werkmansvriend 19 I 1883.Google Scholar

page 124 note 4) Id. 9 XII 1881.Google Scholar

page 124 note 5) Zie de vele artikelen, die de Werkmansvriend over Stöcker en zijn partij publiceerde in 1878.

page 124 note 6) Werkmansvriend 23 XII 1881.Google Scholar

page 124 note 7) Hagoort, , p. 277 vlgg.Google Scholar

page 125 note 1) Verzamelde en nagelaten opstellen van Gerhard, H., 's-Gravenhage [1887], deel II, p. 86. Het opstel, waaraan dit citaat ontleend werd, is niet gedateerd, maar moet, gezien enkele uitlatingen op p. 99 (te vergelijken met Werkmansbode 10 XI 1883), van het eind van 1883 zijn.Google Scholar

page 125 note 2) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, Amsterdam 1871, p. 59.Google Scholar

page 125 note 3) Id., Verzamelde en nagelaten opstellen, deel II, p. 89.Google Scholar

page 125 note 4) Id., De Internationale en hare beoordeelaars, p. 50.Google Scholar

page 126 note 1) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, p. 37.Google Scholar

page 126 note 2) Id., Verzamelde en nagelaten opstellen, deel II, p. 89.Google Scholar

page 126 note 3) Id., De Internationale en hare beoordeelaars, p. 31 vlgg.Google Scholar

page 127 note 1) Program van den S. D. B. van 1882. Afgedrukt bij Vliegen, Dageraad, deel I, p. 37.

page 128 note 1) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, p. 59; Id., Verzamelde en nagelaten opstellen, deel II, p. 90.Google Scholar

page 128 note 2) Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 9.Google Scholar

page 128 note 3) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, p. 58 vlg.Google Scholar

page 129 note 1) Gerhard, , Verzamelde en nagelaten opstellen, p. 90.Google Scholar

page 129 note 2) Recht voor Allen 25 II 1882.Google Scholar

page 129 note 3) Ibid.

page 129 note 4) F. Domela Nieuwenhuis aan Karl Marx 6 I en 26 III 1881. Deze brieven berusten bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

page 129 note 5) Recht voor Allen 25 II 1882.Google Scholar

page 129 note 6) Id. 21 VII 1883.Google Scholar

page 129 note 7) Id. 18 VIII 1883.Google Scholar

page 129 note 8) Gerhard, , Verzamelde en nagelaten opstellen, deel I, p. 11 vlg.Google Scholar

page 130 note 1) F. Domela Nieuwenhuis aan Karl Marx 6 I en 26 III 1881.

page 130 note 2) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, p. 57.Google Scholar

page 130 note 3) Jaarverslagen, S. D. B. 1882 en 1884, opgesteld door Domela Nieuwenhuis als secretaris. Origineel in dep⊙t bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, ten deele afgedrukt bij Vliegen, Dageraad, deel I, p. 68 vlgg. en 127 vlgg.Google Scholar

page 130 note 4) Jaarverslag, S. D. B. 1882.Google Scholar

page 131 note 1) Recht voor Allen 25 II 1882.Google Scholar

page 131 note 2) F. Domela Nieuwenhuis aan Karl Marx 6 I en 26 III 1881.

page 131 note 3) Gerhard, , De Internationale en hare beoordeelaars, p. 14 vlgg. en p. 21.Google Scholar

page 131 note 4) Jaarverslag, S. D. B. 1883.Google Scholar

page 131 note 5) Id. 1884.Google Scholar

page 131 note 6) Id. 1883.Google Scholar

page 132 note 1) Het eerste geval van “zaalafdrijving” deed zich voor in 1882 te Amsterdam, waar commissaris Stork het houden van een openbare vergadering in aansluiting op het congres van den S. D. B. verbood: Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 34 vlgg.Google Scholar

page 132 note 2) Zoo kon b.v. Domela Nieuwenhuis te Enschede spreken: Jaarverslag, S. D. B. 1884.Google Scholar

page 132 note 3) Heldt, , p. 57.Google Scholar

page 132 note 4) Ten onrechte meent Vliegen, Dageraad, deel I, p. 92, dat de socialisten voor den ”rechtseisch” weinig voelden en het algemeen kiesrecht slechts verlangden als wapen in den klassenstrijd. Men zie hiervoor: F. Domela Nieuwenhuis, Algemeen Stemrecht, Haarlem 1879, een artikel van Ri[nzi (van Kol, H. H.) in Recht voor Allen 1 XI 1884 en het verslag van een meeting op 4 XI 1883 in Recht voor Allen 10 XI 1883.Google Scholar

page 133 note 1) Heldt in een meeting van 22 XII 1883: Werkmansbode 29 XII 1883.

page 133 note 2) Domela, Nieuwenhuis, Algemeen Stemrecht, p. 30; Gerhard in meeting van 4 XI 1883: Recht voor Allen 10 XI 1883.Google Scholar

page 133 note 3) Meeting van 22 XII 1883: Recht voor Allen 29 XII 1883.

page 133 note 4) Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 119.Google Scholar

page 133 note 5) Jaarverslag, S. D. B. 1883.Google Scholar

page 133 note 6) Id. 1882.Google Scholar

page 134 note 1) Recht voor Allen 9 VII 1881.Google Scholar

page 134 note 2) Heldt, , p. 47 en 54.Google Scholar

page 134 note 3) Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 86 vlg.; Heldt, , p. 54 vlg.Google Scholar

page 135 note 1) Heldt, , p. 52.Google Scholar

page 135 note 2) Id, p. 47.Google Scholar

page 136 note 1) Hagoort, p. 270.Google Scholar

page 136 note 2) Heldt, , p. 58.Google Scholar

page 136 note 3) Id., p. 52.Google Scholar

page 136 note 4) Ibid.

page 137 note 1) Heldt, , p. 50. Deze afdeelingen waren geen plaatselijke vereenigingen: in één stad konden verschillende organisaties als afdeelingen gevestigd zijn.Google Scholar

page 137 note 2) Hagoort, , p. 252.Google Scholar

page 137 note 3) Jaarverslag, S. D. B. 1882.Google Scholar

page 137 note 4) Id. 1883.Google Scholar

page 137 note 5) Het relaas hiervan: Heldt, , p. 19 vlgg.Google Scholar

page 137 note 6) Voor de plaats van Amsterdam in de arbeidersbeweging moge ik verwijzen naar mijn De spoorwegstakingen van 1903. Een spiegel der arbeidersbeweging in Nederland, Leiden, 1935, p. 83 vlgg.Google Scholar

page 138 note 1) Heldt, , bijl. p. 1.Google Scholar

page 138 note 2) van Welderen Rengers, W. J., Schets eener parlementaire geschiedenis van Nederland, 's-Gravenhage 1917, p. 497.Google Scholar

page 138 note 3) Werkmansbode 17 XI 1877.Google ScholarHeldt, meende, dat niemand meer een mogelijkheid zag om zonder uitbreiding van kiesrecht te regeeren: Werkmansbode 25 VIII 1877.Google Scholar

page 139 note 1) Van Welderen Rengers, p. 526

page 139 note 2) Id., p. 568 vlg.Google Scholar

page 139 note 3) Id., p. 574.Google Scholar

page 139 note 4) Id., p. 581.Google Scholar

page 140 note 1) Over deze vergadering: Heldt, , p. 19 en Werkman 13 IV 1876. De Werkman, Orgaan voor Arbeiders-Vereenigingen verscheen voor het eerst in 12 1868 als vervolg op Bijdragen voor Arbeid en Kunst, waarvan het eerste nummer den 2en Maart 1868 uitkwam. Met ingang van 1877 werd de Werkman vervangen door den Werkmansbode: Dit laatste blad werd door het A. N. W. V. uitgegeven als officieel orgaan.Google Scholar

page 141 note 1) In 1871 opperde Gerhard hetzelfde bezwaar: De Internationale en hare beoordeelaars, p. 60.

page 142 note 1) Werkmansbode 27 I 1877.Google Scholar

page 142 note 2) Vergelijk Urban in Werkmansbode 17 XI 1877.

page 144 note 1) Heldt, , p. 25. Het is niet duidelijk, of deze weigering voor of na de jaarvergadering van 1876 plaats vond.Google Scholar

page 144 note 2) Verslag der Zesde Jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A.N.W.V., gehouden op 25 en 26 December 1877, Leeuwarden, [1878], p. 2.Google Scholar

page 144 note 3) Werkmansbode 25 VIII 1877. Dit ”examenkiesrecht” was een denkbeeld van Dr. F. Feringa.Google Scholar

page 144 note 4) Id. 17 XI 1877. Urban publiceerde dit artikel in opdracht van de vergadering van het Provinciaal Groninger Werklieden-Verbond van 18 XI 1877. (Zie verslag Werkmansbode 24 XI 1877).Google Scholar

page 144 note 5) Nota ter hervorming van het kiesstelsel met opheffing van den census door den heer Mr. S. van Houten, lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal, voorgesteld hij gelegenheid der behandeling in de Afdeelingen dier Kamer van het ontwerp van den vorigen Minister van Binnenlandsche Zaken, Mr. Heemskerk, dat tot strekking had, den census te verlagen. Gedrukt voor rekening van het Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond, Amsterdam [1877].

page 144 note 6) Werkmansbode 17 XI 1877.Google Scholar

page 145 note 1) Werkman 13 en 27 V 1876. De commissie van voorbereiding bestond uit: A. Hoffman, P. J. en B. J. Penning, W. Vlugt en A. W. Haupt, die met dr. L. B. Perel, P. H. A. Schröder en D. Engelbrecht opdracht kregen de beginselverklaring op te stellen, waartoe de steun van mr. W. Heineken zou worden gevraagd.Google Scholar

page 145 note 2) Id. 27 IV 1876.Google Scholar

page 145 note 3) Id. 11 XI 1876.Google Scholar

page 145 note 4) Zie, voren, p. 143.Google Scholar

page 146 note 1) Werkmansbode 22 IX 1877.Google Scholar

page 146 note 2) Zie, voren, p. 142. Noppen lijkt een querulant: zie Verslag der Zesde Jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A. N. W. V., p. 35 vlgg.Google Scholar

page 146 note 3) Verslag van deze vergadering op 21 X 1877: Werkmansbode 27 X 1877.

page 147 note 1) Heldt, , p. 38. In 1896 schreef Heldt, p. 19, dat de oprichters van Algemeen Stemrecht meerendeels vroegere leden der Internationale waren. Ook om den steun, die het Verbond de vereeniging op deze wijze verleende, lijkt dit onwaarschijnlijk.Google Scholar

page 147 note 2) Werkmansbode 17 XI 1877.Google Scholar De vereeniging werd 27 I 1878 opgericht: Bymholt, P., Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Amsterdam 1894, p. 240.Google Scholar

page 147 note 3) In 1880: Bymholt, , p. 286.Google Scholar

page 147 note 4) Id., p. 268. Zoo werd zij althans meestal aangeduid; de naam luidde feitelijk Vereeniging rot verkrijging van Algemeen Kies- en Stemrecht.Google Scholar

page 147 note 5) Id., p. 284.Google Scholar

page 147 note 6) Heldt, , p. 40.Google Scholar

page 147 note 7) Werkmansbode 5 VI 1880.Google Scholar

page 147 note 8) Id. 31 VII 1880.Google Scholar

page 148 note 1) Recht voor Allen 21 I 1882.Google Scholar

page 148 note 2) Over dit comité: Pekelharing, B. H., Herinneringen aan een tweetal comité's, Vragen des Tijds 1895, deel II, p. 368 vlgg. De schrijver van deze Herinneringen putte zijn gegevens uit het archief, dat na de opheffing van het comité in zijn bezit kwam, doch thans niet meer te vinden bleek.Google Scholar

page 149 note 1) Afgedrukt bij Pekelharing in Vragen des Tijds 1895, deel II, p. 373 vlg.

page 150 note 1) In Mei 1882.

page 151 note 1) Dit punt stond sedert 1879 op het programma der vereeniging: Bymhott, , p. 268.Google Scholar

page 151 note 2) Pekelharing, , p. 378.Google Scholar

page 151 note 3) Recht voor Allen 21 V 1881.Google Scholar

page 151 note 4) Recht voor Allen 11 XI 1882 vond deze vergadering als demonstratie niet ongeslaagd, maar meende, dat de spreker, mr. W. Heineken, te ”geleerd” was. Het blad aehtte het beter, sprekers als Heldt, dr. H. C. Muller en Gerhard op te laten treden.Google Scholar

page 151 note 5) Pekelharing, , p. 379 vlg.Google Scholar

page 152 note 1) Werkmansbode 10 I 1880, Recht voor Allen 10 I 1880,Google ScholarHeldt, , p. 40.Google Scholar

page 152 note 2) Werkmansbode 11 en 18 VI 1881, Recht voor Allen 18 VI 1881. De opgave van het aantal loopt vrij sterk uiteen; 500 lijkt de waarheid te benaderen.Google Scholar

page 153 note 1) Recht voor Allen 18 VI 1881.Google Scholar

page 153 note 2) Werkmansbode 30 X 1880.Google Scholar

page 153 note 3) Id. 14 VIII 1880. Het comité bestond aanvankelijk uit C. Huisinga, F. E. L. Urban en H. B. Mulder, bij wie zich weldra R. J. Blaauw voegde.Google Scholar

page 153 note 4) Id. 24 XI 1877.Google Scholar

page 153 note 5) Joan, A. Nieuwenhuis, Uit den tijd der voortrekkers, Amsterdam 1927, p. 34.Google Scholar

page 153 note 6) Id., p. 33 vlgg.;Google ScholarJoan, A. Nieuwenhuis, Eea halve eeuw onder socialisten, Zeist 1933, p. 103.Google Scholar

page 153 note 7) Over Nanninga: Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 109 vlg.Google Scholar

page 154 note 1) Orgaan van het Noord-Nederlandsch Verbond ter bevordering van Algemeen Stemrecht, 09 1883.Google Scholar

page 154 note 2) Het Comité voor Algemeen Stemrecht constateerde in zijn manifest van Mei 1881, dat de kleinere burgerij geen of nagenoeg geen verlangen toonde, tot het kiesrecht teworden toegelaten: Vragen des Tijds 1895, deel II, p. 377.Google Scholar

page 154 note 3) Over De Unie: Bymholt, , p. 289 vlg.;Google ScholarJoan, A. Nieuwenhuis, Uit den tijd der voortrekkers, p. 30 vlgg.; Id., Een halve eeuw onder socialisten, p. 54 vlgg. Volgens Bymhott waren de oprichters: J. A. Stärcke, D. A. N. Margadant, C. Orbaan, J. A. Fortuyn, P. F. Regnault, Js. Js. Wopkes Jr., Joan Nieuwenhuis, P. J. H. Snijders, J. M. Schmidt Jr., G. van Veen en W. la Roy.Google Scholar

page 154 note 4) Zie zijn Een halve eetiw onder socialisten, p. 54 vlgg.

page 155 note 1) Het in 1882 gekozen algemeen bestuur bestond uit mr. P. J. G. van Diggelen, mr. H. Wiersma, W. D. J. Brouwer, mr. D. Wicherlink, E. Th. Smeets, J. Boudewijnse, jhr. mr. D. W. van Andringa de Kempenaer, J. Troelstra, dr. G. J. Dozij, O. Rommerts, J. P. Bredius, A. H. A. Ekker, mr. P. Roetert Tak, P. Lijcklama à Nijeholt en J. G. Perk van Lith. (Bymholt, , p. 309 vlg.). De Vereeniging gaf een orgaah uit, De Vrije Pers.Google Scholar

page 155 note 2) Bymholt, , p. 295 vlg.Google Scholar

page 156 note 1) Recht voor Allen 8 X 1881. Charles Rodenback was het pseudoniem van een Franschen journalist, wiens naam volgens Bymholt, p. 64, Monterossi, volgens het door het Marx-Engels-Lenin Instituut samengestelde werk Karl Marx, Chronik seines Lebens in Einzeldaten, Moskau 1934, register s.v. Rodenback, Montessori was. Gezien Bymholt's bekendheid met de Nederlandsche arbeidersbeweging van dezen tijd, is de eerste naam waarschijnlijk de juiste. Rodenbaek hield een tijd lang in Nederland verblijf. Hij was toen mederedacteur van De Toekomst, een blad, dat in 1870 opgericht werd door vooruitstrevende democraten, waarvan de meeste uit den kring van De Dageraad afkomstig waren; sedert 1871 was hij redacteur van De Vrijheid, orgaan voor het volk. Of Rodenback om politieke redenen geëmigreerd is, blijkt niet. Hij was zonder twijfel socialist en schreef na zijn terugkeer naar Frankrijk nog meermalen in Recht voor Allen.Google ScholarZie, Bymholt, p. 64 vlgg.Google Scholar

page 156 note 2) Recht voor Allen 22 en 29 X 1881.Google Scholar

page 156 note 3) Id. 28 I 1882.Google Scholar

page 156 note 4) Id. 21 I 1882.Google Scholar

page 157 note 1) Het is mij niet gelukt, deze circulaire op te sporen. Inhoud en citaten echter in Werkmansbode 13 V en 17 VI 1882 en bij Bymholt, , p. 306.Google Scholar

page 157 note 2) Deze formule citeert Joan A. Nieuwenhuis in zijn artikel in Werkmansbode 17 VI 1882.

page 157 note 3) In een schrijven van 14 VI 1882, afgedrukt in Werkmansvriend 23 VI 1882.Google Scholar

page 158 note 1) Verslag der Tiende Jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A. N. W. V., gehouden op 28 en 29 Mei 1882, Leeuwarden, [1882], p. 2 vlg.Google Scholar

page 158 note 2) Recht voor Allen 29 VII 1882.Google Scholar

page 158 note 3) Deze namen geeft de Werkmansbode 13 V 1882 behoudens één afwijking: het blad vermeldt Heyman in plaats van Stegman, wat, gezien een mededeeling in hetzelfde orgaan van 16 IX 1883 onjuist is. Bymholt, , p. 306, noemt bovendien W. P. G. van Helsdingen als afgevaardigde voor Rotterdam.Google Scholar

page 158 note 4) Recht voor Allen 8 VII 1882.Google Scholar

page 158 note 5) Verslag der Tiende Jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A. N. W. V., p. 4 en 17.

page 159 note 1) Het is mij niet gelukt, deze circulaire op te sporen. Inhoud en citaten echter in Werkmansbode 13 V en 17 VI 1882 en bij Bymholt, p. 306.Google Scholar

page 159 note 2) Deze formule citeert Joan, A. Nieuwenhuis in zijn artikel in Werkmansbode 17 VI 1882.Google Scholar

page 159 note 3) In een schrijven van 14 VI 1882, afgedrukt in Werkmansvriend 23 VI 1882.Google Scholar

page 160 note 1) Werkmansbode 27 V 1882.Google Scholar

page 160 note 2) Ibid.

page 161 note 1) In een naschrift op het artikel van Fortuyn.

page 161 note 2) Werkmansbode 17 VI 1882.Google Scholar

page 161 note 3) Zie, voren, p. 159.Google Scholar

page 162 note 1) Verslag der Tiende Jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A. N. W. V., p. 2 vgl. Zie, voren, p. 157.Google Scholar

page 162 note 2) Id., p. 44.Google Scholar

page 162 note 3) Id., p. 46.Google Scholar

page 163 note 1) Verslag der Tiende Jaarlijksclie Algemeene Vergadering van het A. N. W. V., p. 46.

page 163 note 2) Id., p. 47.Google Scholar

page 163 note 3) Id., p. 48.Google Scholar

page 163 note 4) Id., p. 46 vig.Google Scholar

page 163 note 5) Verslag van deze vergadering in Werkmansbode 15 VII 1882 en Recht voor Allen 15 VII 1882. Dat het Comité voor Algemeen Stemrecht deze vergadering bijeenriep, blijkt uit Werkmansbode 22 VII 1882.

page 163 note 6) Werkmansbode 5 VIII 1882.Google Scholar

page 164 note 1) Werkmansbode 5 VIII 1882.Google Scholar

page 164 note 2) Deze veronderstelling berust op een artikel in de Werkmansbode 22 VII 1882, dat de gewijzigde houding van de commissie van voorbereiding bestrijdt. Het is trouwens zeer aannemelijk, dat de commissie in een tweede circulaire den deelnemenden ververeenigingen de agenda meedeelde en nadere inlichtingen gaf. Uit de in dit artikel gestelde vraag, waarom de commissie de formule van 9 Juli niet had aanvaard, kan de datum bij benadering vastgesteld worden.

page 165 note 1) Alles volgens bovengenoemd artikel.

page 165 note 2) Zie, , behalve Werkmansbode 22 VII 1882, Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagbtad 24 VII 1882.Google Scholar

page 165 note 3) Werkmansbode 22 VII 1882.Google Scholar

page 166 note 1) Zie de verslagen in Werkmansbode 29 VII 1882, Recht voor Allen 29 VII 1882 en Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad 24 VII 1882. Men houde bij het betrekkelijk hooge aantal vertegenwoordigde vereenigingen in het oog, dat van het A. N. W. V. b.v. niet alleen afgevaardigden van het Centraal Bestuur maar ook van vele afdeelingen aanwezig waren. Secretaris van het congres was Fortuyn.Google Scholar

page 168 note 1) Voor Van Son: Verslag der Tiende jaarlijksche Algemeene Vergadering van het A. N, W. V., p. 48 Voor de beide anderen: zie, voren, p. 158.Google Scholar

page 169 note 1) Heldt, , p. 48, lascht het woord “dadelijk” op een andere plaats in de resolutie in, wat echter niet overeenkomt met de verstagen in de bladen.Google Scholar

page 171 note 1) Heldt, , p. 49; het adres is afgedrukt als bijlage M.Google Scholar

page 171 note 2) Bymholt, , p. 323; Recht voor Allen 14 IV 1883.Google Scholar

page 171 note 3) Recht voor Allen 16 IX 1882.Google Scholar

page 172 note 1) Werkmansbode 11 XI 1882.Google Scholar

page 172 note 2) Frowein geeft van de voorbereiding en het verloop dezer vergadering een relaas, dat afgedrukt is bij Bymholt, , p. 307 vlgg.Google Scholar

page 172 note 3) Id., p. 308.Google Scholar

page 172 note 4) Werkmansbode 17 II 1883.Google Scholar

page 173 note 1) Over deze vergadering: Werkmansbode 24 II 1883, Recht voor Allen 24 II 1883, Roterdamsch Nieuwsblad 20 II 1883.Google Scholar

page 173 note 2) Voorzitter werd dr. H. C. Muller, die omstreeks 1883 tot het socialisme overging (Vliegen, , Dageraad, deel I, p. 467), leden waren Van Riesen, Van der Perk, Wiggers, Gebing, Fortuyn en Gerhard.Google Scholar

page 174 note 1) Recht voor Allen 24 II 1883.Google Scholar

page 174 note 2) Heldt, , p. 55.Google Scholar

page 174 note 3) Ibid.

page 174 note 4) Mededeeling van Frowein, afgedrukt bij Bymholt, , p. 338. Het doel der betooging wordt omschreven in het Verslag van den S. D. B. over 1883.Google Scholar

page 175 note 1) Werkmansbode 22 IX 1883.Google Scholar

page 175 note 2) Recht voor Allen 4 VIII 1883.Google Scholar

page 175 note 3) Id. 18 VIII 1883.Google Scholar

page 175 note 4) Id. 15 IX 1883.Google Scholar

page 176 note 1) Vragen des Tijds 1895, deel II, p. 377.

page 176 note 2) Werkmansbode 22 IX 1883, Recht voor Allen 22 IX 1883.Google Scholar

page 176 note 3) Maandag 17 September.

page 176 note 4) Recht voor Allen 15 IX 1883.Google Scholar

page 176 note 5) Werkmansbode 22 IX 1883.Google Scholar

page 176 note 6) Id. 29 IX 1883.Google Scholar

page 177 note 1) Recht voor Allen 15 IX 1883.Google Scholar

page 177 note 2) Vaderland 19 IX 1883.Google Scholar

page 177 note 3) Ibid.

page 177 note 4) Verschillende bladen vermeldden, dat het opschrift was “Recht voor Allen, Algemeen Stemrecht”. Volgens den secretaris van den Bond was dit onjuist; het zou een poging zijn, om de demonstratie een socialistisch karakter te geven en zoo te discrediteeren: Werkmansbodc 29 IX 1883.Google Scholar

page 177 note 5) Over het verloop van demonstratie en vergadering: Werkmansbode 22 IX 1883, Recht voor Allen 22 IX 1883.Google Scholar

page 177 note 6) Recht voor Allen 22 IX 1883, Verslag van den S. D. B. over 1883.Google Scholar

page 177 note 7) Werkmansbode 29 IX 1883.Google Scholar

page 178 note 1) Werkmansbode 22 IX 1883.Google Scholar

page 178 note 2) Recht voor Allen 22 IX 1883.Google Scholar

page 178 note 3) Werkmansbode 10 XI 1883, Recht voor Allen 10 XI 1883.Google Scholar

page 178 note 4) Heldt, , p. 56.Google Scholar

page 178 note 5) Werkmansbode 29 XII 1883.Google ScholarZie, voren, p. 133.Google Scholar