Published online by Cambridge University Press: 24 February 2017
In 1997, the last school for girls over the age of twelve in the Netherlands was forced to close. There was no protest, not even from feminists. Considerable attention, but little regret, was shown in the media. Similarly, some thirty years earlier the abolition of the Middelbare Meisjesschool (the MMS)—the Dutch secondary school for girls—had provoked no serious protest. This article offers an historical explanation for the absence of either protest or regret. In order to do so, we will have to go back to the formative years of the Dutch secondary educational system, around 1900. While neighboring countries preferred separate instruction, the Dutch seem to have been at ease with girls and boys together in one classroom relatively early.
1 Essen, Mineke Van, Opvoeden met een dubbel doel. Twee eeuwen meisjesonderwijs in Nederland (Amsterdam: SUA, 1990), 229–239; Grotenhuis, Saskia Op zoek naar middelbaar onderwijs (Meppel: Boom, 1998).Google Scholar
2 Essen, Mineke Van “New Girls and Traditional Womanhood. Girlhood and Education in the Netherlands in the Nineteenth and Twentieth Century,“ in Dekker, Jeroen et al. (eds.), “Farewell to youth. The history of the transition from youth to adulthood,” Paedagogica Historica 19 (special issue 1993): 125–151.Google Scholar
3 Mulder, Ernst, Beginsel en beroep. Pedagogiek aan de universiteit in Nederland (Amsterdam: Dissertation Amsterdam University, 1989), 25–88; idem., “Patterns, Principles, and Profession: The Early Decades of Educational Science in the Netherlands,” Paedagogica Historica, Supplementary Series III (1998): 231–246.Google Scholar
4 Gunning, J.H. Wzn., “Coeducatie,” Paedagogische Studiën 14 (1932/1933): 112.Google Scholar
5 See on coeducation in the United States: Tyack, David and Frost, Elisabeth, Learning Together. A History of Coeducation in American Schools (New Haven: Yale University Press, 1990).Google Scholar
6 Bricard, Isabelle, Saintes ou Pouliches. L'éducation des jeunes filles au XIXe siècle (Paris: Albin Michel, 1985); Bosmans-Hermans, A. “Onderwijs voor meisjes.” Kultuurleven 47 (1980): 891–913; Kleinau, Elke and Opitz, Claudia (eds.), Geschichte der Mädchen- und Frauenbildung. Band II (Frankfurt/New York: Campus Verlag, 1996); June Purvis, A History of Women's Education in England (Philadelphia: Open University Press, 1991); Walford, G. (ed.), The Private Schooling of Girls: Past and Present (London: Woburn Press, 1993); Rogers, Rebecca “Competing Visions of Girls’ Secondary Education in Post-Revolutionary France.” History of Education Quarterly 34 (1994): 145–170; idem., “Boarding Schools, Women Teachers, and Domesticity: Reforming girls’ Secondary Education in the First Half of the Nineteenth century,” French Historical Studies 19 (1995): 153–182.Google Scholar
7 Verbeke, Marijke, Jongens en meisjes samen in de klas. Coëducatie in België tijdens de 19e en 20e eeuw (Gent: Centrum voor Studie van de Historische Pedagogiek, 1984).Google Scholar
8 Margadant, Jo Burr, Madame le Professeur. Women Educators in the Third Republic (Princeton: University Press, 1990), 20–21.Google Scholar
9 Horvath–Peterson, Sandra, Victor Drury and French Education. Liberal Reform in the Second Empire (Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1984), 150–173.Google Scholar
10 Mayeur, Françoise, L'Enseignement Secondaire des Jeunes Filles Sous la Troisième République (Paris: Presses de la fondation nationale des sciences politiques, 1977), 210–220. Gender-specificy also characterized higher primary education (meant for a small number of boys and girls from the popular classes): Kathleen Alaimo, “Adolescence, Gender, and Class in Education Reform in France: The Development of Enseignement Primaire Supérieur 1880–1910”. French Historical Studies 18 (1994): 1025–1055.Google Scholar
11 Mayeur, Françoise “Vers un enseignement secondaire catholique des jeunes filles au début du XXe siècle.“ Revue d'Histoire de l'Eglise de France 81 (1995): 197–206.Google Scholar
12 Margadant, , Madame Le Professeur, 249.Google Scholar
13 This summary does no justice to the complex situation in England during this period. See: Joyce Senders Pedersen, The Reform of Girls’ Secondary and Higher Education in Victorian England. A Study of Elites and Educational Change (New York: Garland, 1987); Roach, John Secondary Education in England 1870–1902. Public Activity and Private Enterprise (New York: Routledge, 1991), 201–252; Hunt, Felicity (ed.), Lessons for Life. The Schooling of Girls and Women 1850–1950 (Oxford: Basil Blackwell 1987); Avery, Gillian The Best Type of Girl: A History of Girls’ Independent Schools (London: Deutsch, 1991); Fletcher, Sheila Feminists and Bureaucrats. A Study in the Development of Girls’ Education in the Nineteenth Century (Cambridge: Cambridge University Press, 1980); Purvis, History of Women's Education; Walford, Private Schooling of Girls.Google Scholar
14 Albisetti, James, Schooling German Girls and Women. Secondary and Higher Education in the Nineteenth Century (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989).Google Scholar
15 Kleinau, and Opitz, , Geschichte der Mädchen- und Frauenbildung, 129–148; Christianne Schiersmann, Frauenhildung. Konzepte, Erfahrungen, Perspektive (Weinheim/Munchen: Juventa, 1993), 11–23.Google Scholar
16 Kleinau, and Opitz, , Geschichte der Mädchen- und Frauenhildung, 206–212.Google Scholar
17 Catholics, Roman constituted a 35 percent minority of the Dutch population. However, their participation in secondary education lagged far behind. Not until the 1920s did they begin to establish their own secondary schools in considerable numbers: Matthijssen, M.A.J.M., De intellectuele emancipatie der katholieken (Assen: Van Gorcum, 1958).Google Scholar
18 de Wilde, Inge, Aletta Jacobs in Groningen (Groningen: Universiteitsmuseum, 1979).Google Scholar
19 Verslagen der Handelingen van de Staten-Generaal (Tweede Kamer) gedurende de zitting 1871/1872 (‘s-Gravenhage: Algemeene Landsdrukkerij, 1872), 425.Google Scholar
20 The ‘school question'—whether or not denominational schools were to be subsidized by the state—continued to split Dutch society until 1917, when the constitution was amended in such a way as to acknowledge full financial responsibility for both public and denominational schooling. Kossmann-Putto, J.A. & Kossmann, E.H., The Low Countries: History of the Northern and Southern Netherlands (Rekkem: Flemish-Netherlands Foundation “Stichting Ons Erfdeel”, 1995).Google Scholar
21 Boekholt, P.Th.FM. and de Booy, E.P., Geschiedenis van de school in Nederland (Assen/Maastricht: Van Gorcum, 1987).Google Scholar
22 Mors, M.A. Beukenholdt-ter, Barrières voor Meisjesonderwijs. Besluitvorming ten aanzien van voortgezet onderwijs aan meisjes in Den Haag en Rotterdam van 1850–1920 (Delft: Eburon, 1998), 77–105.Google Scholar
23 In the Netherlands the first sign of public concern is found in the influential magazine De Tijdspiegel. Anonymous, “Zou er in Nederland welligt nog iets voor opvoeding en onderwijs van meisjes te doen zijn?” De Tijdspiegel 12 (1855, part I): 333–339; Censor, De “Opvoeding en onderwijs van meisjes in Nederland.” De Tijdspiegel 12 (1855, part II): 345–348, 13 (1856, part I): 93–97, 252–258.Google Scholar
24 A detailed review in: Pouwelse, Mieneke, Haar verstand dienstbaar aan het hart. Middelbaar onderwijs voor meisjes. Debatten, acties en beleid 1860–1917 (Amsterdam: Het Spinhuis, 1993), 15–30.Google Scholar
25 Vitringa, A.J., Over opvoeding en emancipatie der vrouw (Deventer, Ter Gunne, 1869); Van Hugenpoth, J.B. “Welke richting behoort gegeven te worden aan de opvoeding der vrouw.” De Tijdspiegel 24 (1867, part II): 200–211.Google Scholar
26 Albisetti, , Schooling, 99–104; Jane Murray, Strong Minded Women and Other Lost Voices from, Nineteenth-Century England (New York: Pantheon Books, 1982), 50–54.Google Scholar
27 Essen, Mineke van, Onderwijzeressen in niemandsland. Vrouwen in opvoeding en onderwijs (Nijkerk: Intro, 1985), 123.Google Scholar
28 Calcar, Elise van, Wat is noodig? Eene vraag over vrouwelijke opvoeding, aan het Nederlandsche volk (Amsterdam: Schadd, 1864).Google Scholar
29 Parvé, D.J. Steyn “Middelbaar onderwijs voor meisjes.“ De Economist I (1870): 1–50.CrossRefGoogle Scholar
30 Pouwelse, , Haar verstand dienstbaar aan het hart, 49–51.Google Scholar
31 Delsey, Marie, Onderwijs, opvoeding en emancipatie der vrouwen (Delft: Johan Ykema, 1870), 21.Google Scholar
32 Mill, John Stuart, De slavernij der vrouw (Arnhem, 1870). Translated from English by Nieuwenhuys, R.C. Google Scholar
33 Jacobs, Aletta, Memories: My Life as an International Leader in Health, Suffrage, and Peace (ed. Feinberg, Harriet), (New York: The Feminist Press, 1996), 52.Google Scholar
34 de Wilde, I., Nieuwe deelgenoten in de wetenschap. Vrouwelijke studenten en docenten aan de Rijksuniversiteit Groningen 1871–1919. Reeks, Groninger Historische vol. 18. (Assen: Van Gorcum, 1998).Google Scholar
35 Pouwelse, , Haar verstand dienstbaar aan het hart, 90–92.Google Scholar
36 Berichten en Mededeelingen van de Vereeniging van Leeraren aan Inrichtingen van Middelbaar Onderwijs 1 (1878 nr. 16): 5–27, (nr. 17): 1–23; Berichten 2 (1881 nr. 11): 434–449 and 485–495.Google Scholar
37 Berichten 1 (1878 nr. 17): 28.Google Scholar
38 Among whom the school director of the Frederika Jacobs’ HBS. He was also the one who had conducted the survey.Google Scholar
39 Rensen, J.W.A/ “De toelating van meisjesleerlingen op de Hoogere Burgerscholen voor jongens.“ Berichten 2 (1881 nr. 11): 434–449.Google Scholar
40 Woods, Alice (ed.), Advance in Co-education (London: Sidgwick & Jackson, 1919); Brehony, Kevin “Co-education: Perspectives and Debates in the Early Twentieth Century,” in Deem, Rosemary (ed.), Co-education Reconsidered (Philadelphia: Keynes, Milton 1987), 1–19; Schiersmann, Frauenbildung, 21–22; Kleinau, and Opitz, Geschichte der Mädchen- und Frauenbildung, 211; Faulstich-Wieland, Hannalore Koedukation—Enttäuschte Hoffnungen? (Darmstadt: Wissenschaftlichte Buchgesellschaft, 1991); Pfister, Gertrud (ed.), Zurück zur Mädchenschule? Beiträge zur Koedukation (Pfaffenweiler: Centaurus Verlagsgesellschaft, 1988); Leschinsky, Achim “Koedukation. Zur Einführung in den Thementeil “Koedukation.” Zeitschrift für Pädagogik 58 (1992): 19–25; Donning, Irene “Koedukation im 20sten Jahrhunderts. Hintergrunde einer Debatte.” Pädagogische Rundschau 51 (1997 issue 6): 721–747.Google Scholar
41 Contrary to the 1881 inquiry, this one was not initiated by the teachers’ association's committee but by individual members. The results were not discussed in the association's annual meeting either. See: Mondt, B.W. “Toelating van vrouwelijke leerlingen op hoogere burgerscholen voor jongens.“ Berichten 8 (1899 nr. 12): 517–546.Google Scholar
42 Pfister, , Zurück zur Mädchenschule? 28.Google Scholar
43 Goudsmit, Henriette “Co-Educatie.“ in Verslagen der Congressen gehonden bij gelegenheid van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, volume VI. Amsterdam: Versluys, 1898, 175–193.Google Scholar
44 Heijermans, Ida “De positie der vrouw bij het onderwijs in Nederland.“ in Verslagen, 194–226.Google Scholar
45 Eldering, F.J. “Het onderwijs aan de Middelbare Scholen voor Meisjes.“ in Verslagen, 114–116.Google Scholar
46 Dauzenroth, Erick (ed.), Frauenbewegung und Frauenbildung Aus der Schriften von Helene Lange, Gertrud Bäumer, Elisabeth Gnauck-Kühne (Bad Heilbrunn: Julius Klinkhardt, 1964). Albisetti, Schooling; Glenday, Nonita and Price, Mary Reluctant Revolutionaries. A Century of Head Mistresses 1874–1974 (London: Pitman Publishing, 1974); Oram, Alison Women Teachers and Feminist Politics 1900–1939 (Manchester and New York: Manchester University Press, 1996); Margadant, Madame Le Professeur.Google Scholar
47 “Verslag der Sectie Hoogere Burgerscholen voor Meisjes,” Berichten 9 (1900 nr. 5): 287–288.Google Scholar
48 Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs 6 (1909/1910): 20–34.Google Scholar
49 Pouwelse, , Haar verstand dienstbaar aan het hart, 338–340.Google Scholar
50 Ibid., 163–166.Google Scholar
51 Lem, M.H. Zernike, C.F.A. and Rietschoten, J.C. van, Co-educatie. Rapport over een onderzoek, ingesteld aan de gymnasia en hoogere burgerscholen hier te lande, omtrent de ervaring opgedaan bij het gezamenlijk onderwijs aan jongens en meisjes, met een overzicht van den stand van dit vraagstuk in het buitenland, inzonderheid in Amerika (Amsterdam: W. Versluys, 1907).Google Scholar
52 Schreuder, A.J. was one of the few exceptions. Schreuder, A.J., Bezwaren tegen gemengde scholen voor voortgezet onderwijs. Paedagogische vlugschriften voor ouders en opvoeders, vol. 4. (Baarn: Hollandia, 1909).Google Scholar
53 Bakker, Nelleke and Rustidge, Susan “Een vrouwelijke sekse zonder een vrouwelijk karakter. een vrouwelijk karakter. De discussie over coëducatie aan het begin van deze eeuw,“ Comenius 8 (1988): 3–28.Google Scholar
54 Hall, G. Stanley, Adolescence, its Psychology and its Relations to Physiology, Anthropology, Sociology, Sex, Crime, Religion and Education (New York: Appleton, 1911), volume I, 472–512, volume II, 565–583 and 615–622.Google Scholar
55 Hunt, Felicity, Gender and Policy in English Education 1902–1944. Schooling for girls (New York: Harvester Wheatsheaf, 1991) 29–34.Google Scholar
56 In the Netherlands for example: Francken, C.J. Wijnaendts “Sexueele psychologic“ Vragen des Tijds 1 (1900): 1–34. The Italian psychiatrist A. Marco's study on adolescence (La puberté chez l'homme et chez la femme, étudiée dans ses rapports avec l'anthropologie, la psychiatrie, la pedagogie en la sociologie (Paris: Schleicher, 1902)) was introduced by the Dutch educationalist Wzn, J.H. Gunning Wzn, J.H. Gunning. “Op het psychiatrisch congres,” Het Kind 8 (1907): 169–173. See also: Nelleke Bakker, Kind en karakter. Nederlandse pedagogen over opvoeding in het gezin (Amsterdam: Het Spinhuis, 1995) 98–101.Google Scholar
57 Mendousse, Pierre, L'ăme de l'adolescent (Paris: Alcan, 1910); Cramer, A. Puberteit en school (Groningen: Noordhoff, 1912); Hoffmann, Jacob Die Erziehung der Jugend in den Entwicklungsjahren (Freiburg im Breisgau: Herder, 1913).Google Scholar
58 Bakker, and Rustidge, , “Een vrouwelijke sekse zonder een vrouwelijk karakter.“Google Scholar
59 Bakker, Nelleke “De wetenschap der moeders. De vrouwenbeweging en het streven naar professionalisering van het ouderschap in Nederland aan het begin van de 20ste eeuw.“ in Dekker, Jeroen et al. (eds.), Pedagogisch werk in de samenleving. De ontwikkeling van professionele opvoeding in Nederland en België (Leuven/Amersfoort: Acco, 1987) 47–61; Jansz, Ulla Denken oversekse in de eerste feministische golf (Amsterdam: Sara/Van Gennep, 1990).Google Scholar
60 Deem, , “Coeducation,” 8; Faulstich-Wieland, “Koeducation,“ 21–22.Google Scholar
61 Editorial [Wilhelmina Drucker], Evolutie: Weekblad voor de vrouw, 8 May 1912).Google Scholar
62 Jansz, , Denken over sekse, 156–191.Google Scholar
63 Goudsmit, Henriette “Een rapport over co-educatie.“ Belang en Recht 12 (June 1907): 11. Idem., “Over beroepskeuze in het algemeen, over beroepskeuze van meisjes in het bijzonder.” Belang en Recht 13 (May 1908): 2.Google Scholar
64 Baale, Marie “Vrouwelijke gymnasiasten in Duitschland en in Nederland.“ Handelingen van het vijfde Nederlandsche Philologencongres (Leiden: Vereeniging “Het Nederlandsche Philologencongres, 1907), 179–203. A comparable standpoint was formulated by the director of the only teacher training college for girls, the educationalist Ietje Kooistra. See Bakker, Nelleke “A Curious Inconsistency: Coeducation in Secondary Schooling in the Netherlands 1900–1960.” Paedagogica Historica, Supplementary Series IV (1998), 273–292.Google Scholar
65 Heijermans, Ida, Meisjesopvoeding. Paedagogische vlugschriften voor ouders en opvoeders, nr. 3 serie 1 (Baarn: Holandia, 1909), 6–11.Google Scholar
66 Schreuder, A.J. “Gemengde scholen voor voortgezet onderwijs.“ Het Kind 9 (1908): 9–13; Schreuder, Bezwaren, 14–18; idem., “Contra”. Co-educatie. Pro en Contra betrefffende vraagstukken van algemeen belang, vol. 10, nr. 2. (Baarn: Hollandia, 1916), 16–31; Heijermans, Meisjesopvoeding, 11–35.Google Scholar
67 De Vries Szn, S., “Over coëducatie.“ Het Kind 9 (1908): 159–160; Postma, A. “Coëducatie en meisjesopvoeding.” Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs 6 (1910): 1086–1098; Maris-Fransen, J.L. v.d. Putte, “Een Zweeds paedagoog aan het woord.” Het Kind 16 (1915): 255–258.Google Scholar
68 Schreuder, , “Co-educatie.“Google Scholar
69 See for a theoretical perspective: Neghabian, Gabrielle “Gibt es einen Rationalitätsfortschritt in der Argumentation zum Thema Koedukation während der letzten hundert Jahre?“ in Paschen, Harm and Wigger, Lothar, Pädagogisches Argumentieren. (Weinheim: Deutscher Studien Verlag, 1992), 275–297.Google Scholar
70 Bakker, “A curious inconsistency;“ Grotenhuis, Saskia, “Opvoeden tot een gezonde omgang der geslachten. De diskussie over ko-edukatie in de jaren vijftig.“ Tijdschrift voor Vrouwenstudies 5 (1984): 351–371.Google Scholar
71 Essen, Van, Opvoeden, 165.Google Scholar
72 See for the Amsterdam case: Walboomers, Monique “Jullie zijn hier niet op een meisjesschool. Het Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes te Amsterdam, 1925–1950.“ in den Dekker, Karen et al. (eds.), Een tien voor vlijt. Meisjesonderwijs vanaf de oudheid tot de MMS (Zutphen: Walburg Pers, 1992), 150–165.Google Scholar
73 Respectively 14 percent of the HBS (5) pupils, 8 percent of the HBS (3) pupils and 4 percent of the gymnasium pupils. Centraal Bureau voor de Statistiek Afdeeling Onderwijsstatistiek, Het voorbereidend hooger en middelbaar onderwijs in het jaar 1930/31. (‘s-Gravenhage: Centraal Bureau voor de Statistiek, 1932).Google Scholar
74 Bakker, and Rustidge, , “Een vrouwelijke sekse zonder een vrouwelijk karakter.“Google Scholar
75 Only 4.2 percent of the pupils followed the commerce oriented A-curriculum. Bartels, A., Een eeuw middelbaar onderwijs 1863–1963 (Groningen: Wolters, 1963), 283.Google Scholar
76 A quantitative comparison of the school results (promotions and examinations) of all secondary schools in the Netherlands for the years 1905, 1910, 1915, 1920, 1925, and 1930 shows that there were no significant differences between girls and boys. Verslag van den staat der hooge, middebare en lagere scholen in bet koninkrijk der Nederlanden (‘s-Gravenhage: Landsdrukkerij, Algemeene 1905, 1909–1917).Google Scholar
77 Compared to the easier three-year HBS-course (with only 26 percent of the girls and 34 percent of the boys leaving school without a diploma) these results were quite alarming: Révèsz, G., De overgang van bet lager naar bet middelbaar onderwijs en deplaats van de middelbare school in bet kader van bet Nederlandsche schoolwezen (Groningen/Den Haag: Wolters, 1926), 100–107. A comparison with the demanding curriculum of the classical gymnasium (with 47 percent of the girls and 43 percent of the boys leaving prematurely) puts the alarm into perspective. For the classical gymnasia comparable research was carried out for the 1909–1918 entry-cohorts of only three schools: Kuiper, T. “De kansen van de zwakke leerlingen op de gymnasia te Amsterdam en Den Haag.” Paedagogische Studiën 8 (1926/27): 97–107.Google Scholar
78 Klinkenberg, L.M., Een statistiek van rapport- en examencijfers tot opsporing van psychologische verschillen tusschen jongens en meisjes (Amsterdam: Nederlandsch Congres voor Kinderstudie, s.a. [1925]).Google Scholar
79 Huiskamp, J. “De resultaten van de begingeneratie van de tweede gemeentelijke HBS met 5-j.c. te Amsterdam over het tijdvak 1900–1919.“ Paedagogische Studiën 10 (1928/29): 61–68.Google Scholar
80 Graaf, N.H. De and Hazewinkel, J.F. “Over coïnstructie aan het lyceum,“ Paedagogische Studiën 5 (1924/25): 44–49, 86–94.Google Scholar
81 Graaf, De and Hazewinkel, , “Over coïnstructie,“ 48.Google Scholar
82 Depaepe, Marc and Bakker, Nelleke “Een gezamenlijke studeerkamer. 75 jaar Pedagogische Studiën,“ in Verlooop, Nicolaas (ed.), 75 jaar onderwijs en opvoeding. 75 jaar Pedagogische Studiën (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1998), 9–44.Google Scholar
83 Noordman, Margriet and Schellekens, Wilma “Als het meisje zich maar weet weg te cijferen. De katholieke MMS tijdens het Interbellum .” Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 5 (1984): 91–110.Google Scholar
84 Pouwelse, , Haar verstand dienstbaar aan het hart, 337–340.Google Scholar
85 Noordman, and Schellekens, , “De katholieke MMS.“Google Scholar
86 Essen, Mineke Van “Strategies of Women Teachers 1860–1920: Feminization in Dutch Elementary and Secondary Schools from a Comparative Perspective,“ History of Education 28:4 (1999): 413–433.Google Scholar
87 Kleinau, Elke and Mayer, Christine (eds.), Erziehung und Bildung des weiblichen Geschlechts: Eine kommentierte Quellensammlung zur Bildungs- und Berufsbildungsgeschichte von Mädchen und Frauen I (Weinheim: Deutscher Studienverlag, 1996), 94–150; Klewitz, Marion “Gleichheit als Hierarchic Lehrerinnen in Preussen (1900–1930),” in Jacobi, Julianne (ed.), Frauen zwischen Familie und Schule. Professionalisierungsstrategien bürgerlicher Frauen im internationalen Vergleich. (Köln/Wien: Böhlau Verlag, 1993), 78–109.Google Scholar
88 Oram, , Women teachers, 101–132; idem., “Inequalities in the Teaching Profession: The Effect on Teachers and Pupils, 1910–39,” in Hunt, (ed.), Lessons for Life, 101–123.Google Scholar
89 Essen, Van, Opvoeden, 162–164.Google Scholar
90 Brehony, , “Coeducation;” Faulstich-Wieland, “Koeducation.“Google Scholar