No CrossRef data available.
Article contents
Making the States’ Translation (1637): Orthodox Calvinist Biblical Criticism in the Dutch Republic*
Published online by Cambridge University Press: 11 July 2017
Extract
In the study of the history of biblical scholarship, there has been a tendency among historians to emphasize biblical philology as a force which, together with the new philosophy and the new science of the seventeenth century, caused the erosion of universal scriptural authority from the mid-seventeenth century onwards. A case in point is Jonathan Israel's impressive account of how biblical criticism in the hands of Spinoza paved the way for the Enlightenment. Others who have argued for a post-Spinozist rise of biblical criticism include Frank Manuel, Adam Sutcliffe, and Travis Frampton. These scholars have built upon longer standing interpretations such as those of Hugh Trevor-Roper and Paul Hazard. However, scholars in the past two decades such as Anthony Grafton, Scott Mandelbrote and Jean-Louis Quantin have altered the picture of an exegetical revolution inaugurated by Thomas Hobbes (1588–1679), Spinoza (1632–1677), and Richard Simon (1638–1712). These heterodox philosophers in fact relied on philological research that had been largely developed in the first half of the seventeenth century. Moreover, such research was carried out by scholars who had no subversive agenda. This is to say that the importance attached to a historical and philological approach to the biblical text had a cross-confessional appeal, not just a radical-political one.
- Type
- Articles
- Information
- Copyright
- Copyright © President and Fellows of Harvard College 2017
Footnotes
*
This article was published in an adapted form as part of a larger chapter in Dutch on the States’ Translation, in a volume on vernacular translations of the Bible in the Low Countries: “Hoofdstuk 22: De Statenvertaling (1637),” in De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (ed. Paul Gillaerts et al.; Heerenveen: Jongbloet, 2015) 406–44. All translations from Dutch and Latin sources are my own. When quoting the Bible, I have used the KJV. This article was written in the context of the research project Biblical Criticism and Secularization in the Seventeenth Century, financed by the Netherlands Organization for Scientific Research (project no. 3600-25-090). I am much indebted to the members of the research team, Henk Nellen, Piet Steenbakkers, and Jetze Touber, as well as to Henk Jan de Jonge, James Gibbons, Albert Gootjes, Arnoud Visser, and the anonymous referees for their constructive comments on earlier versions of this essay.
References
1 I use the term philology as more or less equivalent to labels such as biblical scholarship, biblical criticism (not to be misunderstood as critique of the Bible), and biblical antiquarianism. This is to say that philology studies the history of the transmission of the biblical text and tries to understand this text in its cultural, linguistic, and political contexts.
2 Israel, Jonathan I., Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750 (Oxford: Oxford University Press, 2001)CrossRefGoogle Scholar; idem, Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670–1752 (Oxford: Oxford University Press, 2006).
3 Manuel, Frank E., The Broken Staff: Judaism through Christian Eyes (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1992) 164–65, 181–83CrossRefGoogle Scholar; Frampton, Travis L., Spinoza and the Rise of Historical Criticism of the Bible (New York: T&T Clark, 2006)Google Scholar; Sutcliffe, Adam, Judaism and Enlightenment (Cambridge: Cambridge University Press, 2003)Google Scholar.
4 Levitin, Dmitri, “From Sacred History to the History of Religion: Paganism, Judaism, and Christianity in European Historiography from Reformation to ‘Enlightenment’,” The Historical Journal 55 (2012) 1117–60, at 1126–27CrossRefGoogle Scholar.
5 On Scaliger: de Jonge, Henk Jan, “Eine Konjektur Joseph Scaligers zu Philipper II 30,” Novum Testamentum 17 (1975) 297–302 CrossRefGoogle Scholar. On Heinsius: Jonge, Henk Jan de, Daniel Heinsius and the Textus Receptus of the New Testament: A Study of His Contributions to the Editions of the Greek Testament printed by the Elzeviers at Leiden in 1624 and 1633 (Leiden: Brill, 1971)Google Scholar; idem, “The ‘Manuscriptus Evangeliorum antiquissimus’ of Daniel Heinsius (Vatic. Reg. gr. 79),” New Testament Studies 21 (1974) 286–94; idem, “Jeremias Hoelzlin: Editor of the ‘Textus Receptus’ Printed by the Elzeviers Leiden 1633,” in Miscellanea Neotestamentica (ed. Tjitze Baarda et al.; 2 vols.; Leiden: Brill, 1978) 1:105–28. On Grotius: Henk Jan de Jonge, “Grotius as an Interpreter of the Bible, particularly the New Testament,” in Feenstra, Robert et al., Hugo Grotius: A Great European, 1583-1645 (Delft: s.n., 1983) 59–66 Google Scholar; idem, “Hugo Grotius: exégète du Nouveau Testament,” in The World of Hugo Grotius (1583–1645). Proceedings of the International Colloquium Organized by the Grotius Committee of the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Rotterdam, 6–9 April 1983 (ed. Robert Feenstra et al.; Amsterdam and Maarssen: APA-Holland University Press, 1984) 97–114; idem, “Grotius’ View of the Gospels and the Evangelists,” in Hugo Grotius, Theologian: Essays in Honour of G.H.M. Posthumus Meyjes (ed. Edwin Rabbie and Henk Nellen; Leiden: Brill, 1994) 65–74. On Scaliger, Heinsius, and Grotius: de Jonge, Henk Jan, “The Study of the New Testament,” in Leiden University in the Seventeenth Century: An Exchange of Learning (ed. Scheurleer, Theodoor H. Lunsingh and Meyjes, Guillaume H. M. Posthumus; Leiden: Universitaire Pers Leiden/E.J. Brill, 1975) 64–109 Google Scholar. de Jonge, Henk Jan in his special address on the study of the Bible from Erasmus to Reimarus deals, as far as the period up to 1650 is concerned, only with Erasmus and Grotius (Van Erasmus tot Reimarus: Ontwikkelingen in de bijbelwetenschap van 1500 tot 1800. Voordracht gehouden tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van bijzonder hoogleraren van het Leids Universiteits-Fonds en hun curatoren op 27 april 1991 (Leiden: Rijks Universiteit Leiden, 1991)Google Scholar.
6 van Rooden, Peter T., Theology, Biblical Scholarship and Rabbinical Studies in the Seventeenth Century (Leiden: E. J. Brill/Universitaire Pers Leiden, 1989)Google Scholar; de Lang, Marijke H., De opkomst van de historische en literaire kritiek in de synoptische beschouwing van de evangeliën van Calvijn (1555) tot Griesbach (1774) (Leiden: Von Hebel and Scholma Druk, 1993)Google Scholar; Korteweg, Peter, De nieuwtestamentische commentaren van Johannes Drusius (1550-1616) (Melissant: s.n., 2006)Google Scholar. Korteweg's elegant study, perhaps unwittingly, associates biblical philology with a scholar who was charged with Arminianism. The erudite monograph of McDonald, Grantley R., Biblical Criticism in Early Modern Europe: Erasmus, the Johannine Comma and Trinitarian Debate (Cambridge: Cambridge University Press, 2016)CrossRefGoogle Scholar, alters the chronology of the master narrative, but again shows a tendency to emphasize Anabaptists and antitrinitarians as far as the first half of the 17th cent. is concerned.
7 For recently treated cases, see Theodor Dunkelgrün, “The Multiplicity of Scripture: The Confluence of Textual Traditions in the Making of the Antwerp Polyglot (1568–1573)” (Ph.D. diss., University of Chicago, 2012); Mandelbrote, Scott, “Isaac Vossius and the Septuagint,” in Isaac Vossius (1618–1689) between Science and Scholarship (ed. Jorink, Eric and van Miert, Dirk; Brill's Studies in Intellectual History 214; Leiden: Brill, 2012) 85–117 CrossRefGoogle Scholar; Anthony Grafton, “Renaissance Humanism and Christian Antiquity: Philology, Fantasy, and Collaboration” (Margaret Mann Phillips Lecture at the Renaissance Society of America Annual Meeting, Berlin, 27 March 2015).
8 See for example Hof, Willem Jan op ’t, Willem Teellinck, de vader van de Nadere Reformatie (Kampen: De Groot Goudriaan, 2007)Google Scholar.
9 Biblia, Dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de Canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments, Nu Eerst, Door last der Hoogh-Mog: Heeren Staten Generael vande Vereenighde Nederlanden, en volgens het Besluyt van de Synode Nationael, gehouden tot Dordrecht, inde Iaeren 1618 ende 1619, Uyt de Oorspronckelijcke talen in onse Neder-landtsche tale getrouwelijck over-geset (Leiden: Paulus Aerts van Ravensteyn, 1637); hereafter: States’ Translation.
10 Catalogue nos. 136–140 (Microfilm nos. 542–594), Archive no. 1401, Oud-Synodaal Archief, 1566–1816, Utrechts Archief. See Fris, Agathe S., Inventaris van de archieven behorend tot het ‘Oud Synodaal Archief’ van de Nederlandse Hervormde kerk 1566–1816 (The Hague: Stichting Archiefpublikaties, 1991) 18 Google Scholar. The Autographon bears no date of printing. Fris dates the translation of the Old Testament to 1633 and that of the New Testament to 1634. The printed States’ Translation was typeset anew: its foliation differs from that of the Autographon, and the ornamental capitals starting each biblical book are more elaborate.
11 For a discussion of passages from the Old Testament, see the chapter on the States’ Translation in my forthcoming monograph The Emancipation of Biblical Philology in the Dutch Republic, 1590-1670 (Oxford: Oxford University Press).
12 van Itterzon, Gerrit P., Franciscus Gomarus (The Hague: Nijhoff, 1930) 261–62, 420, 437Google Scholar.
13 See Dirk van Miert, “Claudius Salmasius and the ‘Hairy War’ (1640–1650): Historicizing the Bible in the Dutch Republic on the Eve of Spinoza,” The Sixteenth Century Journal 48 (forthcoming).
14 Grosheide, Frederik W., “De theologie van de Statenvertalers,” in Nauta, Doede et al., De Statenvertaling 1637–1937 (Haarlem: De Erven Bohn, 1937) 120–43Google Scholar, at 131. On the history of Dutch vernacular Bibles, see now De Bijbel in de Lage Landen. Elf eeuwen van vertalen (ed. Paul Gillaerts et al.; Heerenveen: Royal Jongbloed, 2015).
15 For a concise overview of these previous attempts to produce a new Dutch translation, see De Bruin, C. C., “De Bijbelvertaling,” in van ’t Spijker, Willem et al., De Synode van Dordrecht in 1618 en 1619 (Houten: Den Hertog B.V., 1987) 121–56Google Scholar, at 132–37.
16 McDonald, Biblical Criticism in Early Modern Europe.
17 Bibliographia Sociniana. A Bibliographical Reference Tool for the Study of Dutch Socinianism and Antitrinitarianism (ed. Philip Knijff, Sibbe Jan Visser, and Piet Visser; Hilversum: Verloren, 2002) 111–41, 143–216.
18 Bergsma, Wiebe, “Bogermans’ voorbeeld. De bekeerde sociniaan Jacobus Lautenbach,” Doopsgezinde Bijdragen, NS 30 (2004) 72–102 Google Scholar, at 75. See also the other contributions in this special issue of Doopsgezinde Bijdragen, “Socinianisme in de Nederlanden.”
19 See, for example, Laurentius, Jacobus, S. Apostoli Iacobi Epistola catholica, perpetuo commentario explicata . . . cum observatione doctrinarum ex singulis versibus (Amsterdam: Cornelius Breugelius, 1635) 188–92Google Scholar.
20 Acta of Handelingen der Nationale Synode, in den naam onzes Heeren Jezus Christus (ed. Johannes H. Donner and Simon A. van den Hoorn; Leiden: D. Donner, 1883–1886) 19, Session 7 (20 November 1618).
21 De Pro-Acta der Dortsche Synode in 1618 (ed. H. Kaajan; Rotterdam: De Vries, 1914) 82.
22 Pro-Acta, 87; Acta, 20, session 8 (20 November 1618).
23 Acta, 20, session 8 (20 November 1618).
24 Ibid., 19, session 8 (20 November 1618).
25 Pro-Acta, 84–85.
26 In the period 1618–1626 a number of obstacles had to be cleared before work on the translation could start in earnest. van Itterzon, Gerrit P., “Hinderpalen op den weg der Statenvertaling (met vier bijlagen),” Nieuwe Theologische Studiën 20 (1937) 130–44Google Scholar.
27 de Bruijn, C. C., De Statenbijbel en zijn voorgangers. Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637 (ed. Broeyer, F. G. M.; Nederlandse Bijbelvertalingen; Haarlem: Nederlands Bijbelgenootschap, 1993)Google Scholar. This is an updated version of a book originally published in 1637. As for recent research, there have been two dissertations. One deals with the annotations to the Song of Songs and the way existing commentaries were overwritten by a Calvinist discourse; the other focused on the annotations to the book of Job and the use of rabbinical sources in the marginal glosses on the text. See Verduin, Maarten, Canticum Canticorum: het Lied der Liederen. Een onderzoek naar de betekenis, de functie en de invloed van de bronnen van de Kanttekeningen bij het Hooglied in de Statenbijbel van 1637 (Utrecht: De Banier, 1992)Google Scholar; Verdegaal, Cornelis M. L., De Statenbijbel en de rabbijnen. Een onderzoek naar de betekenis van de rabbijnse traditie voor de vertaling van het boek Job (TFT studies 28; Tilburg: Tilburg University Press, 1998)Google Scholar. A third book briefly devotes attention to the assumed influence of the States’ Translation on the Dutch language, which seems to have been overstated: van der Sijs, Nicoline, Taal als mensenwerk. Het ontstaan van het ABN (with retranslations by Verhoeff, Piet; The Hague: Sdu Uitgevers, 2004) 136–42Google Scholar.
28 For example, at the time of this writing, visitors to the Bijbels Digitaal website can view images of all its pages, with searchable transcriptions of the text and the annotations (Bijbels Digitaal, www.bijbelsdigitaal.nl).
29 Sibelius, Caspar, De curriculo vitae (ca. 1658) 2.224, MSS 101 H 16–18 KLG; Deventer, Stads- en Athenaeumbibliotheek, cited after Wijminga, Pieter J., Festus Hommius (Leiden: D. Donner, 1899) 325–26Google Scholar: “Quia tot totiesque in singulis capitibus verba, phrasis, res ac loca Scripturae ab Interpretibus citata, mutata, transposita et correcta sunt, ut D. Scriba variis mutationibus et correctionibus obrutus atque distractus, singulas vix assequi et emendare potuerit; praesertim quum aetate esset affecta, gravi et effoeta, viribusque ex diuturnis laboribus fractus. Quia forsan D. Scribae grave, difficile et molestum nonnumquam videri potuit, si ea a Revisoribus mutarentur, quae ab ipso vel ex Graeco versa, vel in margine annotata fuerant, ut in tacitis attentisque cogitationibus defixus, corrigere corrigenda oblitus sit.”
30 Hinlópen, Nicolaas, Historie van de Nederlandsche overzettinge des Bybels, voorgedragen in een brief aen . . . Nicolaes Hoogvliet . . .; verzeld van bylagen hiertoe betreklijk, waer onder de resolutien van de overzetters en overzieners aengaende de Duitsche tale (Leiden: Johannes le Mair, 1777) 109–10Google Scholar.
31 Letter from Johannes Bogerman to Henricus Altingius, undated, no numbering or foliation; Leeuwarden, Tresoar, MS 9056 hs MM (crossed out sections in this autograph draft are reproduced in the following transcription, as are passages added from above the line, underscored and between slashes: \ /; in expansions of contractions and solutions of abbreviations, the added letters in the transcription are printed in italics [likewise below, note 61]): “non requiritur \rarior illa/ magistralis et eminens Heb. linguae peritia, qualis fuit in Bibliorum Interprete Junio, et qua praeditus est collega tuus D. Gomarus, qui professionem istius linguae cum Theologica conjunxit. Sufficiet \notitia/ mediocris \qualis ordinarie et communiter in omnium Academiarum Profess. Theologis fuisse et etiam nunc esse nosti./ . . . Imo vel hoc nomine gratularis tibi de hac vocatione \potes gratulari/ quod eius occasione tacite pede licebit ulterius progredi in hebraicis, quod facile erit in tanta subsidiorum copia, quibus hoc seculum abundat. Solarum Concordantiarum Heb. Veterum et novarum Buxtorfianarum usus brevi tempore expediet plurima. Vix caput Test. Vet. absolveris, quin tibimet ipsi satisfeceris. . . . Pluris facienda est \certa/ solida loci \alicuius/ explicatio, quam mille Criticorum conjecturae, in quibus nonnulli \adeo/ juveniliter exultant.”
32 Ludovicus Gerardus à Renesse, “Commentariolus historicus actorum in revisione versionis Belgicae Novi Testamenti et Librorum Apocryphorum, ex fusioribus in illam versionem M.S. meis, . . . observationibus in meum hactenus solius, nunc etiam in Rever. Synodi Ultrajectinae usum excerptus (1645),” in Hinlópen, Bylagen (printed after Hinlópen, Historie) 121–47, at 134: “loca ex Plutarcho, Plinio, Vegetio, Josepho etc.”
33 Renesse, “Commentariolus,” 135: “ut in exemplaribus Graecis editionem sequeremur Graeci textus editi ab Henrico Stephano anno 1588 et 1589 cum annotationibus Bezae.”
34 The Deux-Aes New Testament translation had been prepared by the Calvinist Dyrkinus. See De Bruin, Statenbijbel en voorgangers, 302. The States’ New Testament was much more indebted to the Deux-Aes bible than its Old Testament. See Sevenster, G., “De Statenvertaling en hare kantteekeningen,” Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 29 (1937) 263–305 CrossRefGoogle Scholar, at 271, 286, 289, and 293.
35 Renesse, “Commentariolus,” 136.
36 Renesse, “Commentariolus,” 136: “Viri cuiusdam doctissimi et reverendi in Christo fratris in Sabaudia versio Italica in annotanda varietate lectionum luculentior quidem est, sed illa ratione curiosis magis quam iudiciosis lectoribus dicitur satisfecisse nec propterea aeque accepta Ecclesiis illam linguam intelligentibus.”
37 Renesse, “Commentariolus,” 138.
38 Presumably the second issue of the second edition (Herborn: Christoff Raben, 1617–1619).
39 Renesse, “Commentariolus,” 137: “Magno etiam adiumento fuit versio D. J. Piscatoris ex ultima eius recensione cum multis M.S. additamentis, quae nobis per Ill[ustrissimos] et Praepot[entissimos] Ordines Generales ab eius heredibus impetrata et suppeditata sunt, in quibus non paucis in locis suas priores editiones correxit, illustravit et auxit.”
40 Renesse, “Commentariolus,” 140: “Et sic plurimis aliis locis, nam propter concisam phrasiologiam et praedicati aut subiecti aut copulae aut verbi obscuritatem aut alias rationes, in varias doctissimi eunt sententias. Illorum iudiciis nostris notis nulla adferimus praeiudicia et praestabat subinde aliquid certi ponere ad acuenda doctorum ingenia quam fluctuantem dimittere lectorem. Nos ex multis opinionibus probabilissimum nostro iudicio elegimus.”
41 Autographon, Matt 15:5, fol. 9v and note 6.
42 Renesse, “Commentariolus,” 138.
43 Autographon, ad Matt. 25:27, fol. 16r, note 18.
44 Price, James Leslie, Dutch Culture in the Golden Age (London: Reaktion Books, 2011) 634 Google Scholar; Nellen, Henk, Hugo de Groot. Een leven in strijd om de vrede, 1583–1645 (Amsterdam: Balans, 2007) 417–18Google Scholar.
45 For instances in which the authors relied on the States’ Translation, see Poimenander, Irenaeus (pseud. of Godfried Udemans), Absaloms-Hayr off discours daerinne ondersocht wordt, wat daer te houden zy vande wilde vliegende hayr-trossen, off af-hangende hayr-locken, die in onsen tydt, van allerley mans ends vrouws-persoonen . . . gedragen worden, gestelt in maniere van tsamen-sprekinge, tusschen Absalom, Timotheus, Drusilla ende Priscilla (Dordrecht: Fransoys Boels, 1643) 92–93 Google Scholar, 96–98; Jacobus Borstius, De predicatie van ’t Lang-Hayr, gedaan door een voornaam gods-geleerde binnen een aanzienelyke stad (s.l.: s.n., s.a.) 40. “Willem P. C. Knuttel,” The Early Modern Pamphlets Online, http://tempo.idcpublishers.info/search.php, no. 5249a, gives Borstius, Dordrecht and 1742 as author, place, and date. Anthonius Verborch (pseud. of Florentius Schuyl), Raedt voor de scheer-siecke hair-cloovers (Utrecht: David van Hooghen-huysen, s.a. [=1644]) 26–27; Schuyl, Florentius, Raedt voor de scheer-siecke hayr cloovers . . . het tweede deel (Bois-le-Duc: Jan van Dockum, s.a. [=1644]) 30 and 47–48Google Scholar.
46 Renesse, “Commentariolus,” 140: “Chiliastarum et semi-chiliastarum opiniones, ubi opus fuit, solidis argumentis, praecipue ad Cap. XX. Apocalypseos refutavimus.”
47 Autographon, ad John 14:1, fol. 60r n. 2: “Ofte, geloovet ghy in Godt? geloovet oock in my. Ofte, Geloovet in Godt, ende geloovet in my. \Ofte, ghy gelooft in my \Godt/, ende ghy gelooft in my/.”
48 Renesse, “Commentariolus,” 142: “Quotiescunque Evangelistae iisdem dicendi formulis in suis singuli Evangeliis utuntur, eandem presse adhibuimus interpretationem, ut harmonia rerum et vocum communior et aequalior legentibus exhiberetur.”
49 Renesse, “Commentariolus,” 142.
50 Autographon, fol. 109r; compare States’ Translation, fol. 149v.
51 Autographon, fol. 109r.
52 Ibid.
53 Ibid.
54 Ibid.
55 Ibid.
56 For a history of the discussion on the Comma Johanneum, see McDonald, Biblical Criticism in Early Modern Europe.
57 Autographon, fol. 29r n. 84.
58 States’ Translation, fol. 82r, ad Rom 9:16(a) n. 46.
59 Autographon, fol. 31r, Rom 11:8.
60 Autographon, fol. 31r, ad Rom 11:8. In Isaiah the KJV has “the spirit of deep sleep.”
61 de Jonge, Henk Jan, “The Study of the New Testament,” in Leiden University in the Seventeenth Century: An Exchange of Learning (ed. Scheurleer, Theodoor H. Lunsingh and Meyjes, Guillaume H. M. Posthumus; Leiden: Universitaire Pers Leiden, 1975) 65–109 Google Scholar, at 83–84, 89, and 95–96.
62 Scaligerana, Thuana, Perroniana, Pithoeana, et Colomesiana. Ou Remarques historiques critiques, morales & littéraires de Jos. Scaliger, J. Aug. de Thou, le Cardinal Du Perron, Fr. Pithou, & P. Colomiés. Avec les notes de plusieurs savans (ed. Pierre Des Maizeaux; Amsterdam: Chez Cóvens & Mortier, 1740) 2:306, 384–85.
63 States’ Translation, fol. 138v, ad Jas 1:1, note 4: “4De Israelieten, ofte Ioden, zijn dickmael buyten haer vaderlant verstroyt, de tien stammen door de Assyriers, ende de twee door de Babyloniers, die daer nae wel wedergebracht zijn, doch eenige zijn inde verstroyinge gebleven. waer van siet nader Act. 2.5.ende eyndelick zijn'se t'eenemael verstroyt door de oorloge der Romeynen onder Vespasiano ende Tito: in welcke verstroyinghe sy gebleven zijn tot desen tijdt toe. Dese laetste verstroyinge en schijnt doe noch niet geschiet geweest te zijn, als dese brief geschreven is: soo dat hier verstaen worden de gene die door de eerste verstroyinghen zijn gebleven in de landen van Pontus, Galatien, Cappadocien, Asien ende Bithynien, etc. gelijck de selve worden uytgedruckt 1.Pet. 1.1. ende oock blijckt dat in die ende andere verre landen de Ioden verstroyt waren, ende eenige der selve tot de Christelicke Religie bekeert, Actor. 2. versen 9, 10, 11, 41.”
64 Autographon, fol. 97v: “63Dit schijnt te strijden met het gene Paulus seght Rom. 4. capit. \ende Galat. 3. capit./ waer hy leert ende bewijst dat Abraham gerechtveerdight is niet uyt de wercken, maer door het geloove: ’t welck sommige \selfs oock van de oude Leeraers/ heeft doen twijfelen, of dese Sendt-brief Iacobi oock behoort voor Heylige Schriftuere erkent te worden. Doch als men de sake wel in siet, soo en isser gantschelick geen strijdt. Want het oogh-merck Pauli is te leeren tegen de valsche Apostelen, dat de mensche voor Godt niet en wordt gerechtveerdight door sijne eygene gerechtigheydt, bestaende uyt de wercken der Wet die wy gedaen hebben, maer alleen door het gheloove, dat is, door de gerechtigheydt Christi met waren gheloove aengenomen. Rom. 3.28. Galat. 2.16. Philip. 3.9. Tit. 3. versen 4, 5. Hebr. 10.38. ende dit bewijst hy met het exempel van Abraham. Rom. 4. capit. maer het oogh-merk Iacobi is te leeren tegen de mondt-Christenen, dat het geloove, waer door wy voor Godt gerechtveerdight worden, niet en bestaet alleen in een uyterlijcke belijdenisse der artijckelen des geloofs, maer dat het most vergeselschapt zijn met goede wercken, ende daer door getoont worden een waer levendigh geloove te zijn \is alleen een kennisse met toestemminge, ende ofte een bel uyterlicke belijdenisse der artijckelen des geloofs, maer oock een vast vertrouwen des herten op de genade Godts in Christo, het welck in de ware geloovige verweckt ende voortbrenght de goede wercken, waer door sy versekert worden ende voor andere betoonen dat sy het ware salighmaeckende geloove hebben, ende voor Godt gerechtveerdight zijn./ Ende tot dien eynde brenght hy oock hier voort het exempel Abrahams, ende bewijst, dat sijn geloove, waer door hy voor Godt gerechtveerdight is, soodanigen geloove is geweest, ende dat sulcks blijckt voornamelick uyt dat groot werck des geloofs, als hy sijnen sone Isaac heeft willen op-offeren. Beyde dese leeringen soo Pauli, als Iacobi, zijn waerachtigh ende schriftmatigh, ende en strijden geensins. Daerom als Iacobus hier seght dat Abraham gerechtveerdight is uyt de wercken, dat is, gelijck hy selve verklaert, uyt dat werck als hy Isaac heeft op-gheoffert, soo verstaet hy door dese woorden uyt de wercken (door een oneygentlijcke wijse van spreken, waer door de werckende oorsaecke genoemt wort met den name van het effect ofte werck) uyt een geloove dat dadigh is geweest door de wercken; gelijck daer op past het volgende bewijs van de opofferingen sijns soons genomen \dat Abraham met sijne wercken betoont heeft dat hy een waer ende levendigh geloof gehadt heeft, ende dat hy door de goede wercken als vruchten des selven voor Godt ende de menschen betoont heeft, dat hy waerlick voor Godt gerechtveerdight was. Soo dat Iacobus het woordt gerechtveerdight niet en neemt in die beteeckenisse, gelijck Paulus, als hy spreeckt van de rechtveerdighmakinge \des menschen/ voor Godt, maer voor een betooninge der selver rechtveerdighmakinge voor Godt ende de menschen: gelijck hy oock \door/ het woordt geloove, als hy ontkent dat wy daer door alleen gerechtveerdight worden, vers 24. verstaet een bloote toe-stemminge ende belijdenisse des Christen-geloofs dat niet en is vergeselschapt met vertrouwen noch met goede wercken gelijck ’t ware salighmakende geloove./ Want dat Abraham, eygentlick te spreken, uyt dat werck niet en is voor Godt gerechtveerdight, blijckt klaerlijck uyt Gen. 15.6. daer geseght wort, dat Abraham al eenige jaren te voren, eer hy sijnen sone op-offerde, als hy de belofte van desen sone geloofde, door ’t geloove van Godt gerechtveerdight is geweest, gelijck hier oock Iacobus betuyght, vers 23. Ofte so men de woorden uyt de wercken eygentlijck soude willen nemen, so moet het woort gerechtveerdicht alsoo verstaen worden dat hij met dat werck getoont heeft dat hy voor Godt gerechtveerdicht was door een waer geloove. Siet vers 18 ende 23.”