Hostname: page-component-586b7cd67f-g8jcs Total loading time: 0 Render date: 2024-11-25T02:38:03.735Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

Religious Regimes: Rethinking the Societal Role of Religion in Post-War Europe

Published online by Cambridge University Press:  13 April 2015

PETER VAN DAM  and
PAUL VAN TRIGT
PETER VAN DAM
Affiliation:
Dr. Peter van Dam, Assistant Professor in Globalisation, Religion and Transnational Civil Society, University of Amsterdam, Spuistraat 134, 1012 VBAmsterdam; [email protected].
PAUL VAN TRIGT
Affiliation:
Dr. Paul van Trigt, Lecturer, VU University Amsterdam, De Boelelaan 1105, 1081 HVAmsterdam; [email protected].
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

This article discusses the concept of ‘religious regimes’ in order to identify institutionalised arrangements regulating the social position of religion. By analysing such regimes and the views underpinning them, three visions of the societal role of religion come into focus: segmented pluralism, the Christian nation and the secular nation. Taking up Dutch post-war history as a case study, it becomes clear that religious regimes regularly result from fragile compromises. The concept thus yields insight into the gradual transitions between different institutional arrangements regarding religion and into the impact of changing views on the societal role of religion within and outside religious communities.

Type
Articles
Information
Contemporary European History , Volume 24 , Issue 2 , May 2015 , pp. 213 - 232
Copyright
Copyright © Cambridge University Press 2015 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Jarlert, Anders ed., The dynamics of religious reform in Northern Europe, 1780–1920 III. Piety and Modernity (Leuven: Leuven University Press, 2012)CrossRefGoogle Scholar.

2 Brown, Callum, The Death of Christian Britain: Understanding secularization 1800–2000 (London: Routledge, 2009)CrossRefGoogle Scholar; Peter van Rooden, ‘Oral history en het vreemde sterven van het Nederlandse christendom’ in BMGN – Low Countries Historical Review, (2004), 524–51. Cf. McLeod, Hugh, Religion and the people of Western Europe, 1789–1989, 2nd edn (Oxford: Opus, 1997)Google Scholar; Pasture, Patrick, ‘Christendom and the legacy of the sixties: between the secular city and the age of aquarius’ in Revue d’histoire ecclésiastique, 99 (2004), 82–117CrossRefGoogle Scholar.

3 Cf. Hinnels, John ed., The Routledge companion to the study of religion, 2nd edn (London: Routledge, 2010)Google Scholar.

4 Cf. Ziemann, Benjamin, Sozialgeschichte der Religion (Frankfurt am Main: Campus, 2009)Google Scholar; van Dam, P., Sind die Säulen noch tragfähig? “Versäulung” in der niederländischen Historiographie’ in Schweizerische Zeitschrift für Religions- und Kulturgeschichte, 102 (2008), 415–43Google Scholar.

5 McLeod, Hugh, The religious crisis of the 1960s (Oxford: Oxford University Press, 2007)CrossRefGoogle Scholar; Brown, The Death of Christian Britain.

6 Cf. Veer, Peter van der, ‘The secular production of religion’, in Etnofoor 8, 2 (1995), 5–14Google Scholar; Ziemann, Benjamin, ‘Der deutsche Katholizismus im späten 19. und im 20. Jahrhundert. Forschungstendenzen auf dem Weg zu sozialgeschichtlicher Fundierung und Erweiterung’ in Archiv für Sozialgeschichte 40 (2000), 402–22Google Scholar.

7 Juergensmeyer, Mark, ‘Thinking globally about religion’, in Juergensmeyer, Mark, ed., The Oxford Handbook of Global Religions (Oxford: Oxford University Press, 2006), 3–12CrossRefGoogle Scholar; Martikainen, T., ‘Mulilevel and pluricentric network governance of religion’, in Martikainen, T. and Gauthier, F. eds., Religion in the neoliberal age. Political economy and modes of governance (Farnham: Ashgate, 2013), 129–42Google Scholar.

8 Bax, Mart, ‘Religious Regimes and State Formation: Towards a Research Perspective’, in Anthropological Quartlerly, 60 (1987), 1–11, here 1, 1–11CrossRefGoogle Scholar; van Rooden, Peter, Religieuze regimes: over godsdienst en maatschappij in Nederland 1570–1990 (Amsterdam: Bert Bakker, 1996)Google Scholar. On the problematic status of Mart Bax's scholarly work, see Baud, Michel, Legêne, Susan and Pels, Peter, Circumventing reality. Report on the anthropological work of professor emeritus M.M.G. Bax (Amsterdam: VU University, 2013). These severe problems notwithstanding, his conceptual insights into the interplay of religion and power remain validGoogle Scholar.

9 Cf. Mol, Annemarie, The Body Multiple: ontology in medical practice (Durham: Duke University Press, 2002), 56–68CrossRefGoogle Scholar; The Logic of Care: health and the problem of patient choice (London: Routledge, 2008). Mol proposes to go beyond the static model of Foucault in analysing ‘modes of ordening’.

10 Van Rooden, ‘Oral history’; Schuyt, Kees and Taverne, Ed, 1950: Prosperity and Welfare (Assen: Royal van Gorkum, 2004)Google Scholar; B. Mellink, Worden zoals wij. Onderwijs en de opkomst van de geïndividualiseerde samenleving sinds 1945, forthcoming.

11 van Rooden, Peter, ‘Dutch Concepts to Express Religious Difference, 1572–2002’, in Hölscher, Lucian ed., Baupläne der sichtbaren Kirche. Sprachliche Konzepte religiöser Vergemeinschaftung in Europa (Göttingen: Wallstein, 2007), 136–50Google Scholar.

12 Van Rooden tends to characterise the post-sixties period as an epoch of secularisation, cf. van Rooden, ‘Dutch concepts’.

13 Waldschmidt, Anne, ‘Normalcy, Bio-Politics and Disability: Some Remarks on the German Disability Discourse’, in Disability Studies Quarterly, 26, 2 (2006)CrossRefGoogle Scholar, available at http://dsq-sds.org/article/view/694/871 (last visited 3 Jul. 2013).

14 van Dam, Peter, Staat van verzuiling. Over een Nederlandse mythe (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2011)Google Scholar.

15 Van Rooden, ‘Religious difference’; Houkes, Annemarie, Christelijke vaderlanders. Godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie 1850–1900 (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2009)Google Scholar.

16 Raedts, Peter, De ontdekking van de Middeleeuwen. Geschiedenis van een illusie (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2011), 249–61Google Scholar; Rulof, Bernard, ‘Een leger van priesters voor een heilige zaak.’ SDAP, politieke manifestaties en massapolitiek, 1918–1940 (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2007)Google Scholar.

17 de Coninck, Pieter, Een les uit Pruisen. Nederland en de Kulturkampf, 1870–1880 (Hilversum: Verloren, 2005)Google Scholar. Cf. Hellemans, , Strijd om de moderniteit. Sociale bewegingen en verzuiling in Europa sinds 1800 (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 1990)Google Scholar.

18 Van Rooden, Religieuze regimes, 32–42.

19 Lijphart, Arend, The politics of accommodation. Pluralism and democrace in the Netherlands (Berkeley: University of California Press, 1968), 103–15CrossRefGoogle Scholar.

20 Cf. Spoormans, Huub, ‘Met uitsluiting van voorregt.’ Het ontstaan van liberale democratie in Nederland (Amsterdam: SUA, 1988)Google Scholar.

21 Lijphart, The politics of accommodation, 47–51.

22 ‘Rapport van de Subcommissie, benoemd door de Commissie van Gedelegeerden in de Classis 's-Gravenhage van de Nederlandsch Hervormde Kerk, om een onderzoek in te stellen naar de verhouding van kerk en wereld en een praktisch voorstel te doen voor het kerkewerk in de gemeenten van de Classis’ [1944], Utrechts Archief: Archief van de synode en de algemene synodale commissie 912a: Urgentiecommissie – commissie kerk en samenleving e.a. 1942–45 [2134]; F.J. Pop, ‘Vijftien jaar Kerk en Wereld’ [=Horstcahiers, Nr. 9, 1960], Utrechts Archief: Kerk & Wereld, Bijlage B: Overzicht van Horstcahiers van Kerk en Wereld, inventarisnummer 934; [Voorlopige] inventaris van het archief van de Hervormde Stichting Kerk en Wereld (1943), 1945–2002,

23 A similar reaction could be observed among German Protestants. See Murken, Jens, ‘Gesellschaftspolitische Neuorientierungen des Protestantismus in den fünfziger Jahren.Tagungsbericht’ in Friedrich, Norbert and Jähnichen, Traugott, eds., Gesellschaftspolitische Neuorientierungen des Protestantismus in der Nachkriegszeit (Münster: LIT, 2002), 145–51Google Scholar; Greschat, Martin, Protestanten in der Zeit. Kirche und Gesellschaft in Deutschland vom Kaiserreich bis zur Gegenwart (Stuttgart: Kohlhammer, 1994), 167–8Google Scholar; Treidel, Ralf Jürgen, Evangelische Akademien im Nachkriegsdeutschland. Gesellschaftspolitisches Engagement in kirchlicher Öffentlichkeitsverantwortung (Stuttgart: Kohlhammer, 2001)Google Scholar.

24 Buskes, Jan e.a., Wat bezielt ze? (Amsterdam: Amsterdamsche Boek- en Courantmaatschappij, 1945)Google Scholar.

25 Mellink, Bram, ‘Tweedracht maakt macht. De PvdA, de doorbraak en de ontluikende polarisatiestrategie (1945–1966)’, Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden – Low Countries Review, 126, 2 (2011), 30–53Google Scholar.

26 N.N., , ‘De vakbeweging’ in Ruitenberg, Lambertus Hendrik ed., Documenten. Nederlandse Hervormde Kerk. Verklaringen, kanselafkondigingen, boodschappen, herderlijke brieven en rapporten, uitgevaardigd door of namens de generale synode der Nederlandse Hervormde kerk in de jaren 1945–1955 (The Hague: Boekencentrum, 1956), here 22Google Scholar.

27 ‘De samenwerking in gevaar?’, Herstel 26, 32–33 (1948–49), 1; ‘Een veelbesproken rede’, De Gids 14 (1949), 1. Cf. Hazenbosch, Piet, Voor het volk om Christus’ wil. Een geschiedenis van het CNV (Hilversum: Verloren, 2009), 207Google Scholar; de Jong, Frits and Neij, Rob, Naar groter eenheid. De geschiedenis van het Nederlands Verbond van Vakverenigingen 1906–1981 (Amsterdam: Van Gennep, 1983), 216–7Google Scholar.

28 van Kersbergen, Kees, ‘Religion and the Welfare State in the Netherlands’, in van Kersbergen, Kees and Manow, Phillip eds., Religion, class coalitions and welfare states (Cambridge: Cambridge University Press, 2009), 119–45CrossRefGoogle Scholar; Haan, Ido de, Zelfbestuur en staatsbeheer. Het politieke debat over burgerschap en rechtsstaat in de twintigste eeuw (Amsterdam: Amsterdam University Press, 1993), 92–3Google Scholar. For this paragraph we also used: George Harinck, ‘Religion and the Dutch Welfare State’, paper presented to the conference ‘Religion, values, and the welfare state’, Münster 2009.

29 Vonk, Robert, ‘Een taak voor de staat? De Duitse bezetting en de invoering van de verplichte ziekenfondsverzekering in Nederland, 1939–1949’, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden – Low Countries Review, 127, 3 (2012), 3–28Google Scholar.

30 De Haan, Zelfbestuur, 93–7.

31 Roebroek, Joop M. and Hertogh, Mirjam, ‘De beschavende invloed des tijds’ Twee eeuwen sociale politiek, verzorgingsstaat en sociale zekerheid in Nederland (The Hague: VUGA, 1998), 247–51, 346–7Google Scholar.

32 Pasture, Patrick, ‘Building the Social Security State: a comparative history of Belgium, the Netherlands and Germany from the nineteenth century to the 1960s’, in van Voss, Lex Heerma, Pasture, Patrick and DeMayer, Jan eds., Between Cross and Class. Christian Labour in Europe 1840–2000 (Bern: Peter Lang, 2005), 251–84, here 282Google Scholar.

33 Cf. Kennedy, James C., Stad op een berg. De publieke rol van protestantse kerken (Zoetermeer: Boekencentrum, 2010)Google Scholar.

34 Hertogh, Mirjam, “Geene wet, maar de Heer!” De confessionele ordening van het Nederlandse sociale zekerheidsstelsel 1870–1975 (The Hague: VUGA, 1998), 340Google Scholar.

35 van Trigt, Paul, ‘Disability history: een vergeten geschiedenis in Nederland? Over het nut van een nieuwe discipline voor het onderzoek naar de geschiedenis van blinde en slechtziende mensen’, Leidschrift, 26, 1 (2011), 49–62Google Scholar, available at http://www.leidschrift.nl/en/archief/file/614–10_paulvantrigt_leidschrift26–1 (last visited January 24, 2015).

36 Dobbelaere, Karel, ‘Professionalization and Secularization in the Belgian Catholic Pillar’, Japanese Journal of Religious Studies, 6, 1–2 (1979), 39–64CrossRefGoogle Scholar; cf. van Heijst, Annelies, Derks, Marjet and Monteiro, Marit, Ex caritate: kloosterleven, apostolaat en nieuwe spirit van actieve vrouwelijke religieuzen in Nederland in de 19e en 20e eeuw (Hilversum: Verloren, 2010)Google Scholar.

37 Cf. Van Rooden, ‘Dutch concepts to express religious difference’, 136–50.

38 On dissenting Dutch Catholics, see Luykx, Paul, Andere katholieken. Opstellen over Nederlandse katholieken in de twintigste eeuw (Nijmegen: SUN, 2000)Google Scholar.

39 Spiertz, Mathieu, ‘De Nederlandse bisschoppen in beraad (1951–1953). Uit de voorgeschiedenis van het Bisschoppelijk Mandement van 1954’, Trajecta, 4, 4 (1995), 316–41Google Scholar; Spiertz, Mathieu, ‘De aartsbisschop-coadjutor B.J. Alfrink voor een dilemma. Het moeizaam ontstaan van het Mandement van 1954’, Trajecta, 5, 3 (1996), 243–74Google Scholar.

40 Ponsioen, Johannes Antonius and Veldkamp, Gerardus Matheus Johannes eds., Welvaart, welzijn en geluk. Een katholiek uitzicht op de Nederlandse samenleving, vols. I-VI (Hilversum: Brand, 1960–1965)Google Scholar.

41 Pesch, Otto, Das Zweite Vatikanische Konzil. Vorgeschichte - Verlauf - Ergebnisse - Nachgeschichte (Würzburg: Echter-Verlag, 2001), 325–7Google Scholar.

42 Großmann, Thomas, Zwischen Kirche und Gesellschaft. Das Zentralkomitee der Deutschen Katholiken 1945–1970 (Mainz: Schöningh Paderborn, 1991), 173–6Google Scholar.

43 ‘De bisschoppen van Nederland aan de nationale besturen van Katholieke organisaties in Nederland’, 24 Mar. 1964, KAB/NKV, nr. 5772, Katholiek Documentatiecentrum.

44 ‘Bisschoppelijke verklaring’, Ruim Zicht, 14, 12 (1965–66), 12.

45 ‘Commentaar N.K.V.’, Ruim Zicht, 14, 12 (1965–66), 12.

46 ‘Uittreksel uit kort verslag vergadering Raad van Overleg op 31 augustus 1966’, KAB/NKV, nr. 37051, Katholiek Documentatiecentrum.

47 R. Cornelissen and G. Dierick, ‘Literatuur over de “K.-discussie”: een overzicht van publicaties betreffende de deconfessionalisering van het katholiek maatschappelijk leven in Nederland’, Jaarboek van het Katholiek Documentatie Centrum (1973), 205–26.

48 Cf. van Vree, Frank, De metamorfose van een dagblad. Een journalistieke geschiedenis van de Volkskrant (Amsterdam: Meulenhoff, 1996)Google Scholar.

49 Zwart, Rutger, ‘Gods wil in Nederland’. Christelijke ideologieën en de vorming van het CDA (1880–1980) (Kampen: Kok, 1996), 201–27Google Scholar.

50 Arnolds, Fons, De bestaansgrond van een katholieke vakbeweging ([Utrecht 1967])Google Scholar; Fons Arnolds, De confessionele grondslag van het N.K.V. ter discussie (1969); ‘Persmap NKV. Bijlage B’, 9 Dec.1968, KAB/NKV, nr. 22250, Katholiek Documentatiecentrum.

51 Bardoel, Jo, ‘Tussen lering en vermaak. De ontwikkelingsgang van de Nederlandse omroep’ in Bardoel, Jo and Bierhoff, Jan, Media in Nederland: feiten en structuren, 9th edn (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1997), 10–31Google Scholar.

52 Boerwinkel, Feitse, Inclusief denken. Een andere tijd vraagt een ander denken (Hilversum: Brand, 1966)Google Scholar.

53 De Haan, Zelfbestuur, 110–4.

54 Zwart, ‘Gods wil’, 227, 251.

55 Cf. Hoogenboom, Marcel, ‘Particulier initiatief en overheid in historisch perspectief’, Beleid en Maatschappij, 38, 4 (2011), 388–401Google Scholar.

56 Kennedy, James C., ‘Recent Dutch religious history and the limits of secularization’, in Sengers, Erik ed., The Dutch and their gods. Secularization and transformation of religion in the Netherlands since 1950 (Hilversum: Verloren, 2005), 27–42Google Scholar.

57 de Graaf, Beatrice, Over de Muur. De DDR, de Nederlandse kerken en de vredesbeweging (Amsterdam: Boom, 2004)Google Scholar.

58 den Ouden, Willem Hendrik, De ontknoping van de zilveren koorde. De geschiedenis van de rijkstraktementen in de Nederlandse Hervormde Kerk (Zoetermeer: Boekencentrum, 2004)Google Scholar; Margry, Peter Jan, Teedere quaesties: religieuze rituelen in conflict (Hilversum: Verloren, 2000)Google Scholar.

59 van Mulligen, Remco, Radicale protestanten. Opkomst en ontwikkeling van de EO, de EH en de Christenunie en hun voorlopers (1945–2007), (Amsterdam: Buijten en Schipperheijn, 2014)Google Scholar.

60 Klei, Ewout, ‘Klein maar krachtig, dat maakt ons uniek’. Een geschiedenis van het Gereformeerd Politiek Verbond, 1948–2003 (Amsterdam: Bert Bakker, 2011)Google Scholar.

61 van Lieburg, Fred ed., Refogeschiedenis in perspectief. Opstellen over de bevindelijke traditie (Heerenveen: Groen, 2007)Google Scholar.

62 Bracke, Sarah, ‘Transformations of the secular and the “Muslim Question”. Revisiting the historical coincidence of depillarisation and the institutionalisation of Islam in the Netherlands’, in Journal of Muslims in Europe, 2, 2 (2013), 208–26CrossRefGoogle Scholar.

63 Entzinger, Han, ‘The rise and fall of multiculturalism: the case of the Netherlands’, in Joppke, Christian and Morawska, Ewa, eds., Toward assimilation and citizenship. Immigrants in liberal nation-states (New York: Palgrave MacMillan, 2003), 59–86Google Scholar; Sunier, Thijl, ‘Het begrip “moslim” in Nederlands debat en beleid. Vertogen van gelijkheid en uitsluiting van de islam’, in Grever, Maria, de Haan, Ido, Hondius, Dienke and Legêne, Susan, eds., Grenzeloze gelijkheid. Historische vertogen over cultuurverschil (Amsterdam: Bert Bakker, 2011), 59–75Google Scholar.

64 Valenta, Markha, ‘Religie in een publiek domein dat niet is wat het was’, in Christen democratische verkenningen: maandblad van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA 3 (2012), 93–100Google Scholar.

65 Wallet, Bart, ‘Ritueel slachten en godsdienstvrijheid in een seculiere samenleving’, in Religie & Samenleving, 7, 2 (2012), 166–83CrossRefGoogle Scholar.

66 Fortuyn, Pim, De islamisering van onze cultuur. Nederlandse identiteit als fundament (Rotterdam: Karakter, 2001)Google Scholar.

67 Hervieu-Léger, Danièle, Religion as a chain of memory (Cambridge: Polity Press, 2000)Google Scholar; de Hart, Joep, Zwevende gelovigen. Oude religie en nieuwe spiritualiteit (Amsterdam: Bert Bakker, 2011)Google Scholar.

68 Asad, Talal, Formations of the secular: Christianity, Islam, Modernity (Stanford: Stanford University Press, 2003)Google Scholar.

69 Cf. Janse, Maartje, ‘A dangerous type of politics? Politics and religion in early mass organizations: the Anglo-American world, c.1830’, in Augusteijn, Joost, Dassen, Patrick and Janse, Maartje, eds., Political religion beyond totalitarianism: the sacralization of politics in the age of democracy (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2013), 55–76CrossRefGoogle Scholar.

70 Green, Abigail and Viaene, Vincent eds., Religious internationals in the modern world: globalization and faith communities since 1750 (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2012)CrossRefGoogle Scholar; Viaene, Vincent, ‘International History, Religious History, Catholic History: Perspectives for Cross-Fertilization (1830–1914)’, European History Quarterly, 38, 4 (2008), 578–607CrossRefGoogle Scholar.