No CrossRef data available.
Article contents
The Antwerpian Printer Jacob van Liesvelt, his Widow, and their Bibles: Myths and Facts from a Confessional Era
Published online by Cambridge University Press: 26 March 2021
Abstract
Jacob van Liesvelt, an Antwerpian printer, was executed in 1545 for publishing without the consent of the authorities. His sad story has been retold throughout the centuries. In an early Protestant tradition, it was argued that Van Liesvelt died because of certain Reformation-minded marginal notes contained in the Bible of 1542, an argument that has been continuously elaborated upon over the years, giving rise to the myth of Van Liesvelt as the martyr of the Word of God. This article critically questions the story of Van Liesvelt's execution, showing ways to “debunk” the myth. However, in her book Pragmatic Toleration (2015), the American scholar Victoria Christman reworks a theory earlier put forward in an article in The Sixteenth Century Journal (2011), building on the Van Liesvelt myth from husband to widow. She argues that the latter, Maria Ancxt, simply continued her husband's Protestant Bible production, uninhibited by his terrifying fate and without experiencing any form of judicial censure. This essay, in contrast, presents a painstaking study of Ancxt's entire Bible production, which firmly arrives at the conclusion that it was largely Catholic in character—although Ancxt explored the boundaries of what was possible—and that this is the reason why she was never disturbed by the authorities. This essay, therefore, also includes more general remarks on confessionally or ideologically colored history writing—in the past and present—while exploring its boundaries.
- Type
- Articles
- Information
- Copyright
- Copyright © The Author(s), 2021. Published by Cambridge University Press on behalf of American Society of Church History
Footnotes
Special thanks are due to Eliza Halling for carefully checking the English of this text and to two anonymous reviewers for their comments upon an earlier version of this essay.
References
1 On the occasion of the 500th anniversary of the Reformation, several books were published that focused upon the myths that were created about this groundbreaking event in Church history. Much debated were the works of the American sociologist of religion Rodney Stark, among which was his Reformation Myths: Five Centuries of Misconceptions and (Some) Misfortunes (London: Society for Promoting Christian Knowledge, 2017); and Stark, Rodney, Bearing False Witness: Debunking Centuries of Anti-Catholic History (West Conshohocken, Penn.: Templeton, 2016)Google Scholar. See also Marshall, Peter, 1517: Martin Luther and the Invention of the Reformation (Oxford: Oxford University Press, 2017)Google Scholar; and Opitz, Peter, ed., The Myth of the Reformation, Refo500 Academic Studies 9 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2013)CrossRefGoogle Scholar, among other works.
2 Recent publications on Van Liesvelt and his Bible production include: August den Hollander, “De Liesveltbijbel van 1526 en later: naar een protestantse bijbel,” in De Bijbel in de Lage Landen: Elf eeuwen van vertalen, ed. Paul Gillaerts et al. (Heerenveen: Jongbloed, 2015), 226–236; and Wim François, “Jacob van Liesvelt as a Martyr for the Evangelical Belief?,” in More than a Memory: The Discourse of Martyrdom and the Construction of Christian Identity in the History of Christianity, ed. Johan Leemans and Jürgen Mettepenningen, Annua Nuntia Lovaniensia 51 (Leuven: Peeters, 2005), 341–369. For concise biographical information on Jacob van Liesvelt, see Anne Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle, Collection du Centre national de l'archéologie et de l'histoire du livre 3 (Nieuwkoop: De Graaf, 1975), 128–129; and Paul Bergmans, “Liesvelt (Jacques van),” Biographie Nationale de Belgique 12 (1892–1893): 121–124.
3 An overview of Van Liesvelt's Bible editions is in August den Hollander, De Nederlandse bijbelvertalingen, 1522–1545 / Dutch Translations of the Bible 1522–1545, Bibliotheca Bibliographica Neerlandica 33 (Nieuwkoop: de Graaf, 1997). See also the online bibliography of Bibles printed in Belgium and the Netherlands, Biblia Sacra, www.bibliasacra.nl.
4 Matt. 3:2 (1532 JvL) (1538 HvL): “Betert U.” My translation.
5 Matt. 4:17 (1532 JvL): “Betert U”; and (1538 HvL): “Doet penitencie.” My translation.
6 Matt. 16:18 (1532 JvL): “ghi sijt Petrus ende op desen steen sal ic timmeren mijn gemeynte”; and (1538 HvL): “ghi zijt Petrus ende op desen steen sal ick tymmeren mijne kercke.” My translation.
7 Rom. 3:28 (1532 JvL): “So houden wi nu dat die mensche gerechtvaerdicht wort sonder toedoen die wercken des wets alleen door tghelove”; and (1538 HvL): “So houden wi nu dat die mensce gherechtverdicht wordet door dat gheloove sonder die wercken des wets.” My translation.
8 Jas. 5:14 (1532 JvL): “Isser yemant cranc onder u die hale die oudtste vander ghemeynten”; and (1538 HvL): “Isser yemant cranc onder u die hale die oudtste vander vergaderingen.” My translation.
9 Pieter Génard, ed., Antwerpsch Archievenblad, vol. 7 (Antwerp: stadsbestuur, s.d. [1871]), 428: “Item gegeven den scerprechtere vanden bibels ende andere boecken van Jacoppe van Liesvelt, boeckprentere, te verbrandene mitten houte ende stroo daartoe gedaen . . . XXII s. VI d.”
10 See in this regard François, “Jacob van Liesvelt as a Martyr for the Evangelical Belief?,” 351–354.
11 Pieter Génard, ed., Antwerpsch Archievenblad, vol. 8 (Antwerp: stadsbestuur, s.d. [1872]), 346–353.
12 Laurent, Charles, Lameere, Jules, and Simont, Henri, eds., Recueil des ordonnances des Pays-Bas. Deuxième série: 1506–1700, vol. 5 (Brussels: Goemaere, 1910), 112–114Google Scholar. For a discussion of the place of this edict within the broader Bible policy, see Wim François, “Vernacular Bible Reading and Censorship in Early Sixteenth Century: The Position of the Louvain Theologians,” in Lay Bibles in Europe: 1450–1800, ed. August den Hollander and Mathijs Lamberigts, Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium 198 (Leuven: Peeters, 2006), 69–96, esp. 86; and Jochen A. Fühner, Die Kirchen- und die antireformatorische Religionspolitik Kaiser Karls V. in den siebzehn Provinzen der Niederlande 1515–1555, Brill's Series in Church History 23 (Leiden: Brill, 2004), 298–301.
13 Génard, Antwerpsch Archievenblad, 8:347: “declaravit reus dat de boecken byden aenleggere gespecificeert, langhen tydt voer de placcaten Ons Genadichs Heeren des Keysers ende vele jaeren te voren, by diverse boeckprinters, gedruckt hebben geweest ende mids datse by gheenen mandaten en syn verboden geweest, ende dat meer is, dat eenighe van dien syn gedruckt cum gratia et privilegio, dat hy vuyt dien (nyet meynende ydt daerane te misdoene) deselve alleenlick naegedruckt heeft voer date vanden lesten mandemente.”
14 Floris Prims, Geschiedenis van Antwerpen, vol. 7, Onder de eerste Habsburgers (1477–1555), pt. 1, De politische orde (Antwerp: Standaard Boekhandel, 1938), 129. Prims's hypothesis, however, is corroborated by the similar case of the printer Adriaen van Berghen. In 1542, a lot of heterodox books were seized from his printing shop in Delft, Holland, but he only received a light punishment from the judge in his local town. The attorney general from the Court of Holland, however, was unsatisfied with this light sentence and sent Van Berghen to The Hague, where the trial was redone. It concluded with Van Berghen being sentenced to death by beheading. See, for this case, Maria Elizabeth Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers in de Hervormingstijd, Patria Vaderlandse cultuurgeschiedenis in monografieën 44 (Amsterdam: P. N. Van Kampen & zoon N. V., 1948), 92.
15 Génard, Antwerpsch Archievenblad, 8:353.
16 The Antwerpsch Chronykje, in which it was common to jot down the executions, does not mention Jacob van Liesvelt's. Moreover, it is not mentioned in the sheriff's bills. These are reasons for Prims to assume that the Court of Brabant had taken over this case. Prims, Geschiedenis van Antwerpen, vol. 7, pt. 1, pp. 128–129.
17 Cebus Cornelis de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers: Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637, ed. Frits Gerrit Murk Broeyer (Brussels: Belgisch Bijbelgenootschap, 1993), 151–152.
18 [Jacques de Wesenbeke], De beschriivinge van den gheschiedenissen in der religien saken toeghedragen in den Nederlanden [. . .] ([Cologne: Gottfried Hirtshorn], 1559 [=1569]), 22: “Jacop van Liesvelt tAntwerpen om eenen Bijbel in Nederduytsch na ghedruct te hebben met een Marginale Annotatie dat des Menschen salicheyt alleen doer Christum quam”; and Jacques van Wesenbeeck, La description de l'estat succes et occurences, advenues au Pais bas au faict de la Religion ([Cologne: Gottfried Cervicornus d. J.], 1569), 20: “Jacques Van Liesvelt en Anvers, pour avoir après ung autre exemplaire imprimé une Bible avec une marginale annotation, que la salvation de l'homme procédoit seullement par Jesu-Christ.” The text has been published in Jacques de Wesenbeke, Mémoires de Jacques de Wesenbeke, intro. and notes by Charles Rahlenbeck, Collection de mémoires relatifs à l'histoire de Belgique 5 (Brussels: Weissenbruch, 1859), 47–392, here 68; in this article, I refer to Rahlenbeck's nineteenth-century French edition of Van Wesenbeke's work.
19 Elementary biographical information is to be found in: Petrus Johannes Blok, “Wesembeke, Wesembeecke, Wesembeek (Jacob van),” Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek 5 (1921): 1112–1115; Herman Vander Linden, “Wesenbeke (Jacques van),” Biographie Nationale de Belgique 27 (1938): 206–211; and Robert Van Roosbroeck, “Wesembeke (Wesenbeke), Jakob van,” Nationaal Biografisch Woordenboek 5 (1972): 997–1003.
20 My emphasis on Van Wesenbeke's being one of the best informed people in Antwerp is now far more explicit than in my earlier study, François, “Jacob van Liesvelt as a Martyr for the Evangelical Belief?,” 354.
21 De Wesenbeke, Mémoires, 252–253.
22 On Van Wesenbeke as ghostwriter and minister of propaganda in the service of William of Orange, see in particular Pieter Antoon Marie Geurts, De Nederlandse Opstand in de Pamfletten 1566–1584 (Nijmegen: Dekker & Van de Vegt, 1956; repr., Utrecht: Hes, 1978). See also Martin Van Gelderen, The Political Thought of the Dutch Revolt 1555–1590, Ideas in Context, 2nd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), 115–119; and Gustaaf Asaert, Met Jacob van Wesenbeke naar Spanje: Een diplomatieke reis in een bewogen tijd (1562–1563) (Antwerp: Antwerpse Vereniging voor Bouwhistorie en Geschiedenis, 2017).
23 Geurts, De Nederlandse Opstand, 27–28, 32–33.
24 De Wesenbeke, Mémoires, 52: “plusieurs (ausquelz ne vouldrois refuser chose que seroit en ma puissance) m'en ont requis.”
25 Geurts, De Nederlandse Opstand, 33.
26 But the wish of the author, which he has expressed in the introduction of his book, namely, to also offer a translation in Latin and in German, has never been fulfilled; neither was his aim to also publish a second and even third part to the work in four languages. De Wesenbeke, Mémoires, 49–50. William of Orange, for his part, made efforts to realize the publication of two parts in German. Geurts, De Nederlandse Opstand, 33–34; cf. Jan Frederik van Someren, “Wesenbeke of Marnix?,” Oud-Holland 10, no. 2 (1892): 66–75, esp. 67–68.
27 Rahlenbeck includes a footnote where he refers to M. Ebhardt, president to the Court of Appeal in Dillenburg, who provided him with the following information: “En 1576 . . . la ville d'Anvers s'adressa à l'un des réfugiés flamands de Dillenbourg—son nom est illisible—pour savoir ce qu’étaient devenus les sceaux de la commune, les papiers et les lettres que Jacques de Wesenbeke avaient pris avec lui.” De Wesenbeke, Mémoires, xiii n. 1.
28 Not all of Van Wesenbeke's projects saw immediate success, which caused irritation with the Prince of Orange, particularly when it was believed that this was due to Van Wesenbeke's obstinacy and self-will. Two weeks after the capture of Den Briel, Van Wesenbeke published the proclamation of April 14, 1572, which was addressed to the people of the Low Countries, and he did so without beforehand communicating the content of the proclamation to the prince. William of Orange's dissatisfaction over this incident eventually led to Van Wesenbeke being brushed aside and his role as minister of propaganda of the Revolt being taken over by Marnix of Saint-Aldegonde. See Geurts, De Nederlandse Opstand, 40–42, 46–47.
29 Col. 1:2 (gloss): “genade dats vergevinge der sonden door Cristum, vrede dat is dat in ons te weten is dat wi seker gheloven door Cristum salich te zijn.”
30 Matt. 4:23 (gloss): “Euangelie, dat is de vercondinghe der gratien ende verlossinge gecregen ende gegeuen door cristum ende lange verwacht.”
31 Rom. 10 (gloss): “dye rechtveerdicheyt welcke waerdich maect totten eewighen leven alleen is bi die wet ende tgeloove Jesu Christi.”
32 Den Bybel [. . .] (Antwerp: Jacob van Liesvelt, 1542), fol. vv°: “Die gracie Jesu cristi maect ons salich ende niet die wercken.”
33 Isaac Le Long, Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels [. . .] (Amsterdam: Hendrik Vieroot, 1732), 567–569.
34 Le Long, Boek-Zaal, 568–569: “tot weinig Jaaren voor dat de Nieuwe Gereformeerde Oversettinge in ’t licht is gekomen.” My translation.
35 Le Long, Boek-Zaal, 567–568: “geduurende de hevigste vervolginge tegens de Voorstanders van Gods-Woordt . . . Mr. Jacob van Wesenbeek, Raadt en Pensionaris der Stadt Antwerpen, die het selve beleeft . . . heeft.” My translation.
36 Le Long, Boek-Zaal, 568–569: “de Regulier Nicolaes van Winge, daar van dese gewaande reeden geeft: ‘Om dat de Valsche Bybelen soude te niet gedaan worden, en niet, om dat men geen Heylige Schriftuer in Gemeynder Taelen soude mogen leesen . . .’ Dat dit onbeschaamde Leugens en Lasteringen zyn, hebben wy meermaals in dit Werk gesegt, ook in ’t breede beweesen; en ’t blykt nog heedendaags by de Stukken; vermits niet de Gereformeerden, maar de Roomschgesinde de Bybel vervalscht, en in de gemeene Taale te lesen verbooden hebben.” My translation.
37 Albert van Toorenenbergen, Schetsen uit de lijdensgeschiedenis der Protestantsche Apostolisch-Katholieke Kerk, vol. 1 (Amsterdam: C. L. Brinkman, 1854), 84–89.
38 Van Toorenenbergen, Schetsen uit de lijdensgeschiedenis, 89: “Nauwelijks was de laatste uitgave in 1542 voltooid, waar Liesveldt onderscheidene kanttekeningen had bijgevoegd . . . maar vooral, nauwelijks had de geestelijkheid gelezen, dat ‘de saelicheyt der menschen alleen compt door Jesum Christum’ of het lot des uitgevers was beslist.”
39 Van Toorenenbergen, Schetsen uit de lijdensgeschiedenis, 84–85: “Al vinden we zijnen naam niet in de martelaarsboeken, toch mag zijn sterven door ons hier niet vergeten worden . . . [hij heeft] voor den Bijbel alles opgeofferd . . .[hij is] om den Bijbel gestorven, die hij zelf bewerkt, gedrukt, uitgegeven en bloedig bezegeld heeft.” My translation.
40 Frans Hendrik Mertens and Karel Lodewyk Torfs, Geschiedenis van Antwerpen sedert de stichting der stad tot onze tyden, vol. 4 (Antwerp: Drukkery van J.-E. Buschmann,1848), 275–276: “Dit laatste werd als een onvergeeflyk schelmstuk aengemerkt; weshalve de drukker en uitgever van den Liesveldtschen Bybel in 1545 te Antwerpen openbaerlyk werd onthoofd.”
41 Mertens and Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, 275: “zy verdedigden de vryheid der drukpers, welke men toen al bedacht was aen banden te leggen.”
42 Hendrik van Druten, Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling, tweede deel. Eerste stuk (Rotterdam: D.A. Daamen, 1897), 428–430.
43 Van Druten, Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling, 429–430.
44 Van Druten, Geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling, 428: “Niet om zijn tekst maar vooral om de aanteekeningen was deze editie vogelvrij verklaard en de drukker zelf des doods schuldig bevonden.” My translation.
45 Jan Frederik Beerens, De herkomst van den Bijbel (Zeist: G. J. A. Ruys’ Uitg.-Mij, 1925), 113–114.
46 Beerens, De herkomst van den Bijbel, 114: “Bovendien waren zijn houtsneegravuren zeer prikkelend. . . . Dit alles was de geestelijkheid een doorn in ’t oog. Daarom heeft zij niet gerust voor de uitgever tot den vuurdood was veroordeeld. Doch daarom juist stond zijne uitgave bij de Protestanten in hooge achting. Zij was door martelaarsbloed gewijd.” My translation.
47 Prims, Geschiedenis van Antwerpen, vol. 7, pt. 1, pp. 128–129; but also Floris Prims, Geschiedenis van Antwerpen, vol. 7, Onder de eerste Habsburgers (1477–1555), pt. 3, Geestelijke orde (Antwerp: Standaard Boekhandel, 1940), 291, 294–296.
48 Prims, Geschiedenis van Antwerpen,vol. 7, pt. 1, p. 128: “Het ging dus niet alleen, noch bijzonderlijk, om den Bijbel van 1542 zooals overal is te lezen.”
49 Prims, Geschiedenis van Antwerpen,vol. 7, pt. 1, p. 128; cf. Prims, Geschiedenis van Antwerpen, vol. 7, pt. 3, p. 296: “Jacob van Wesenbeke teekende op dat Liesvelt veroordeeld werd om een marginale nota ‘dat de zaligheid der menschen alleenlijk van Jezus-Christus komt’. Het is een tendentieuse en wel-onvolledige voorstelling.”
50 Cebus Cornelis de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (Leiden: A. W. Sijthoff's Uitgeversmij, 1937), 165–169, 211–212. In the adaptation of this basic work of De Bruin, which has been provided by Frits G. M. Broeyer and has been released in 1993, the section on Jacob van Liesvelt has not been changed in content. De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1993), 102–103.
51 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 211–212: “Wat de ballingen in het moederland ook moesten achterlaten, één ding namen zij in de verstrooiing met zich mede: hun bijbel. Het is niet twijfelachtig, welke uitgave onder hen het meest geliefd was. De Liesveldtbijbel is het geweest, waaruit zij in deze jaren troost en verkwikking geput hebben. . . . In deze jaren heeft de Liesveldtbijbel dienst gedaan bij de uitgewekenen van de godsdienstige richtingen, die zich allengs gingen onderscheiden, zoowel dus bij Doopsgezinden en Gereformeerden als bij het groepje Lutherschen. Ondanks alle verschillen in religieuze denkwijze hebben de Nederlandsche Protestanten den Liesveldtbijbel, die immers met zooveel bloed en tranen gedrenkt was, in eere gehouden.” (Whatever the exiles had to leave behind in their home country, one thing they did take while dispersed was their Bible. It is not doubtful which edition was most loved among them. It had been the Liesvelt Bible, in which they found comfort and refreshment in those years. . . . During those years, the Liesvelt Bible had served among the emigrants of the diverse religious denominations that distinguished themselves gradually, as well as among Anabaptists and the Reformed, as among the small group of Lutherans. Despite all their differences in religious thinking, the Dutch Protestants kept on honoring the Liesvelt Bible that had indeed been drenched with blood and tears.) My translation.
52 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 168.
53 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 168–169.
54 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 199–210.
55 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 169: “Er is reden om de vraag te stellen of Jacob van Liesveldt terecht te beschouwen is als martelaar.” My translation.
56 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 169.
57 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937), 169: “Zoo herdenken wij met eerbied den dapperen Antwerpschen uitgever, die eigen leven niet achtend, door zijn bijbels talloos velen ten zegen is geweest.” My translation.
58 Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers, 135–136.
59 Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers, 135: “Het drukken van de z.g. Liesveltse Bijbel van 1542, bij de Protestanten in hoog aanzien gebleven, de aanleiding tot zijn doodvonnis is geweest.” My translation.
60 Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers, 136: “Men zoekt hun aller namen tevergeefs bij Van Haemstede in zijn werk over de Nederlandse martelaren. Een plaats daarin hadden ze echter ten volle verdiend.” My translation.
61 De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1993), 94–103, 151–152.
62 Den Hollander, Nederlandse Bijbelvertalingen, 513.
63 Den Hollander, Nederlandse Bijbelvertalingen, 28–36.
64 Den Hollander also devoted a Dutch article to Van Liesvelt and his Bibles: August den Hollander, “Dat Oude ende dat Nieuwe Testament (1526): Jacob van Liesvelt en de nieuwe markt voor Bijbels in de zestiende eeuw,” Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 6 (1999): 105–122. In this article, the author considers Van Liesvelt in a more “traditional” framework, thus accepting that Van Liesvelt had been executed because of his 1542 Bible and the Reformation-minded glosses it included (pp. 108 and 120). Moreover, Den Hollander describes—with due sympathy—that Van Liesvelt's Bible continued to be used among those sympathetic to the Protestant Reformation after the printer's execution and that it went through several reprints and revisions, even being edited up until the first half of the seventeenth century. The author recognizes that the Liesvelt Bible could and also can be the symbol of the thoroughly Bible-based Dutch Protestantism in this period. See the conclusion, p. 121.
65 Den Hollander, “De Liesveltbijbel van 1526 en later,” 226–236.
66 Victoria Christman, Pragmatic Toleration: The Politics of Religious Heterodoxy in Early Reformation Antwerp, 1515–1555, Changing Perspectives on Early Modern Europe 17 (Rochester, N.Y.: University of Rochester Press, 2015), esp. 80–82.
67 Victoria Christman, “The Coverture of Widowhood: Heterodox Female publishers in Antwerp, 1530–1580,” The Sixteenth Century Journal 42, no. 1 (Spring 2011): 77–97, esp. 77–78 and 84–89.
68 On Maria Ancxt, see Wyffels, Heleen, “Weduwen-drukkers in 16de eeuws Antwerpen: Samengebracht in een biobibliografisch repertorium,” De Gulden Passer 95, no. 2 (2017): 231–260Google Scholar, esp. 239–240; and Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, 129–130.
69 On Bible censorship culminating with the Louvain Index, see Wim François, “De Leuvense Bijbel (1548) en de katholieke bijbelvertalingen van de tweede helft van de zestiende eeuw,” in De Bijbel in de Lage Landen: Elf eeuwen van vertalen, ed. Paul Gillaerts et al. (Heerenveen: Jongbloed, 2015), 266–303, esp. 270–273; François, “Vernacular Bible Reading and Censorship,” 79–91; and August den Hollander, Verboden bijbels: Bijbelcensuur in de Nederlanden in de eerste helft van de zestiende eeuw, Oratiereeks (Amsterdam: Vossiuspers Universiteit van Amsterdam, 2003), 6–21. On the Louvain Index, see also Jesús Martínez De Bujanda, René Davignon, and Ela Stanek, Index de l'Université de Louvain, 1546, 1550, 1558, Index des livres interdits 2 (Geneva: Droz, 1986), esp. 46, 65–68, 106–130, 408–412.
70 Regarding the Dutch Louvain Bible, see especially François, “De Leuvense Bijbel (1548) en de katholieke bijbelvertalingen,” 276–294; and Pacificus Van Herreweghen, “De Leuvense bijbelvertaler Nicolaus van Winghe. Zijn leven en zijn werk,” Ons Geestelijk Erf 23 (1949): 5–38, 150–167, 268–314, 357–395. See also Jean-François Gilmont, “La concurrence entre deux Bibles flamandes,” in Jean-François Gilmont, Le livre et ses secrèts, Cahiers d'humanisme et renaissance 65 (Geneva: Droz, 2003), 151–162, esp. 152–155; and de Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (1993), 141–147. On the French Louvain Bible see, among others, Pierre-Maurice Bogaert and Jean-François Gilmont, “La première Bible française de Louvain (1550),” Revue Théologique de Louvain 11, no. 3 (1980): 275–309; and Pierre-Maurice Bogaert and Jean-François Gilmont, “De Lefèvre d’Étaples à la fin du XVIe siècle,” in Les Bibles en français: Histoire illustrée du Moyen Âge à nos jours, ed. Pierre-Maurice Bogaert (Turnhout: Brepols, 1991), 47–106, esp. 89–91.
71 Christman, Pragmatic Toleration, 81–82; and Christman, “The Coverture of Widowhood,” 84–85.
72 Jesús Martínez De Bujanda, Francis M. Higman, and James K. Farge, Index de Rome 1557, 1559, 1564: Les premiers index romains et l'index du Concile de Trente, Index des livres interdits 8 (Geneva: Droz, 1990), 37–39, 128–131, 137, 307–331, esp. 325, 331. See also Giorgio Caravale, Forbidden Prayer: Church Censorship and Devotional Literature in Renaissance Italy, trans. Peter Dawson (Farnham: Ashgate, 2011), 71–73; and Wim François, “The Catholic Church and the Vernacular Bible in the Low Countries: A Paradigm Shift in the 1550s?,” in Discovering the Riches of the Word: Religious Reading in Late Medieval and Early Modern Europe, ed. Sabrina Corbellini, Margriet Hoogvliet, and Bart Ramakers, Intersections 38 (Leiden: Brill, 2015), 234–281, esp. 262–263.
73 Christman, Pragmatic Toleration, 82; and in Christman, “The Coverture of Widowhood,” 88: Christman only mentions “more than a half dozen vernacular Bible translations.”
74 I consulted for 1547.EpEv.dut.MA.a: Leuven, University Library, R 3A 12023; for 1548.EpEv.dut.MA.a: Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, B niederländ. 1548 01. The codes given to the editions are borrowed from and, if necessary, adapted on the basis of the aforementioned database, Biblia Sacra, www.bibliasacra.nl.
75 Matt. 16:18 (1547 and 1548 MA): “Ende ic segge u ooc, ghi sijt Petrus, ende op desen steen sal ic timmeren mijn kercke.”
76 Three editions are known to have been published during the course of 1532, first by Johann Petreius (Nürnberg) followed by Merten de Keyser (Antwerp) and Claude Chevallon (Paris).
77 Henry de Vocht, History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue Lovaniense 1517–1550, 4 vols. (Leuven: Librairie universitaire, 1951–1955), 2:120–122, 3:154–208, esp. 3:190–195; Henry de Vocht, “Campensis’ Psalterium,” in Henry de Vocht, John Dantiscus and His Netherlandish Friends, As Revealed by Their Correspondence 1522–1546, Humanistica Lovaniensia 16 (Leuven: Librairie Universitaire, 1961), 136–148; and Jamie H. Ferguson, “Miles Coverdale and the Claims of Paraphrase,” in Psalms in the Early Modern World, ed. Linda Phyllis Austern, Kari Boyd McBride, and David L. Orvis (Farnham: Ashgate, 2011), 137–154.
78 De Bujanda, Index de Rome, 79: Campensis's works have been included in the severe Roman Index of 1559. The commission in Trent, charged with the revision of the Index, declared to have erased from the draft list the names of Catholic authors who are among the heretics, among whom was Joannes Campensis. Campensis was nevertheless included, with all his works, in the Tridentine Index of 1564.
79 I consulted for 1548.Ps.dut.MA.a: Brussels, Royal Library, II 53.131 A and Ghent, University Library, Theol. 2790; for 1548.Ps.dut.MA.b: Ghent, University Library, Acc. 776; and for 1548.Ps.dut.MA.c: Liège, Bibliotèque du Séminaire, 23.T.23.
80 I consulted for 1549.Ps.dut.MA.a: Antwerp, Hendrik Conscience Heritage Library, F 41386 (C2-pdm 1 f).
81 I consulted for 1553.NT.dut.MA.a: Brussels, Royal Library, LP 3098 A; for 1555.NT.dut.MA.a: Amsterdam, University of Amsterdam (UvA) Library, OTM: OK 62–5551; for 1557.NT.dut.MA.a: Westerlo, Premonstratensians’ Abbey; for 1560.NT.dut.MA.a: Antwerp, Hendrik Conscience Heritage Library, F 78342 (C2-553 g); for 1561.NT.dut.MA.a: Amsterdam, University of Amsterdam (UvA) Library, OK 63–1128, and Amsterdam, Library VU, XC.06705; for 1562.NT.dut.MA.a: Brussels, Royal Library, CAP 184 A (RP) (= Olim Antwerp, Archief van de Vlaams-Belgische Provincie der Kapucijnen); and for 1565.NT.dut.MA.a: London, British Library 3041.aaa.18.
82 François, “Catholic Church and the Vernacular Bible in the Low Countries,” 265–275.
83 Den Hollander, Verboden Bijbels, 21.
84 Summary above Matt. 16, according to Liesvelt's New Testament (1540) (comp. Liesvelt Bible [1535]): “Van die leeringhe der Pharizeen, Hoe Jesus sprac, dat hi zijn kercke tymmeren soude op die belijdinge des gheloofs. Hoe Petrus nae sijn belijdinghe van Christus ghestraft wert, Ende dat een yeghelijck zijn cruys draghen moet, die Christum na volghen wil, Ende dat sommige die doot niet sien en sullen voor dat si den sone des menschen in sijn rijcke sien.” Emphasis mine.
85 Summary above Matt. 16, according to Ancxt's New Testament (1553): “Van die leeringhe der Phariseen. Hoe Jesus sprack, waer op dat hy zijn kercke tymmeren soude [xxx]. Hoe Petrus na zijn belijdinghe van Cristus ghestraft werdt. Ende dat een yeghelijck zijn cruys dragen moet, die Christum na volghen wilt, ende dat God een yegelijc doen sal naer zijn gewercken.” Emphases mine.
86 Summary above Matt. 16, according to the 1553 Louvain Bible: “Hoe Jesus die Phariseen een teeken begherende berispt. Ende hoe hy ondervraecht zijn discipelen wie dat die menschen seggen dat hi is. Ende hoe hi Peeter beloeft die slotelen des hemelrijcx. Hoe hi zijn lijden te kennen gheeft ende leert dat ieghelijc met zijn cruys hem naevolghen sal.”
87 1560.B.dut.MA.a et 1560.B.dut.MA.b. I have consulted Leuven, Maurits Sabbe Library, P 22.055.1/F° BIJB 1560.
88 1560.B.dut.MA.c. I have consulted Leuven, Maurits Sabbe Library, P 22.055.1/F° BIJB 1560.
89 I consulted for 1553.NT.fre.MA.a: Munich, University Library, 8° Bibl. 1175.
90 Bettye Chambers, Bibliography of French Bibles, vol. 1, Fifteenth- and Sixteenth-Century French-Language Editions of the Scriptures, Travaux d'humanisme et renaissance 192 (Geneva: Droz, 1983), 202–203, also 188.
91 I consulted for 1561.NT.fre.MA.a: Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, B franz.1561 01.
92 I consulted for 1555.EpEv.fre.MA.a: New York Public Library *KB 1555.
93 Maria Ancxt also published in her Antwerp printing office Le Psaultier de David. Reduict en forme d'oraysons, contenant. C.L. Psalmes nouvellement traduict de bas alleman en langue Francoyse [par Jean de Fleurs]. It is known that she published two editions, namely, in 1553 and 1554. The text is quite removed from the canonical text of the Bible but offers meditative prayers on the basis of the Psalms. Obviously, it is based upon a (until now unknown) Dutch translation. The text was published with approval by “un home scavant de LImp. Maieste a ce commis.” Complementary to this work was an Alphabet Chrestien. Extraict du Psaultier de Dauid et aultres lieux de l'Escripture saincte, two editions of which were published by Maria Ancxt in the same years, 1553 and 1554. Also, a Dutch version of the latter work has been preserved: Eenen gheestelijcken A.B.C. ghetoghen uut de psalmen van David, published by Ameet Tavernier around 1550. The Dutch text of the (prayers to these) Psalms, upon which Eenen gheestelijcken A.B.C was probably based, is lost. The aforementioned books bear witness to the general practice of that period, namely, to teach children reading on the basis of the Psalter. To this should be added that Le Psaultier de David by Maria Ancxt was included in the Index of Antwerp in 1570.
94 Gow, Andrew C., “The Contested History of a Book: The German Bible of the Later Middle Ages and Reformation in Legend, Ideology, and Scholarship,” Journal of Hebrew Scriptures 9 (2009): 2–37CrossRefGoogle Scholar; and Andrew C. Gow, “Challenging the Protestant Paradigm: Bible Reading in Lay and Urban Contexts of the Later Middle Ages,” in Scripture and Pluralism. Reading the Bible in the Religiously Plural Worlds of the Middle Ages and the Renaissance, ed. Thomas J. Heffernan and Thomas Burman, Studies in the History of Christian Traditions 123 (Leiden: Brill, 2005), 161–191.
95 Corbellini, Sabrina, van Duijn, Mart, Folkerts, Suzan, and Hoogvliet, Margriet, “Challenging the Paradigms: Holy Writ and Lay Readers in Late Medieval Europe,” Church History and Religious Culture 93, no. 2 (2013): 171–188CrossRefGoogle Scholar.
96 Kenneth G. Appold, “The Importance of the Bible for Early Lutheran Theology,” in The New Cambridge History of the Bible, vol. 3, From 1450 to 1750, ed. Euan Cameron (Cambridge: Cambridge University Press, 2016), 439–461, esp. 439: “Statements such as ‘Luther rescued the Bible from papal tyranny’, ‘the Reformation gave the Bible back to the people’ or ‘the Catholic church banned Bible-reading’ are among the more popular of the (typically Protestant) generalisations which, at the very least, need heavy qualification.”
97 See especially item 3 of the Oxford University Press blog that Peter Marshall contributed to, in order to commemorate the 500th anniversary of the Reformation and mark the publication of his book, Peter Marshall, 1517: Martin Luther and the Invention of the Reformation (New York: Oxford University Press, 2017). For the blog, see Peter Marshall, “9.5 myths about the Reformation,” OUPblog (blog), Oxford University Press, October 30, 2017, https://blog.oup.com/2017/10/9-myths-reformation/.