1 Bekaert, Geert, In één ofunder huis. Kerkbouw op een keerpunt (Tielt, 1967), pp. 12–14.Google Scholar

2 Debuyst, Frédéric, ‘Church Architecture and Christian Celebration’, Liturgical Arts, 32 (1963), pp. 2–9.Google Scholar

3 This article is based on original research, primarily within the scope of the authors' unpublished MA dissertations, but subsequently completed and updated with additional source material and literature: Morel, Anne-Françoise, ‘De Architectural Representatie van het Katholicisme: Interbellumkerken in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’ (MA dissertation, Ghent University, 2005)Google Scholar; Van de Voorde, Stephanie, Broos, Tine and Vermeir, Johanna, ‘Marc Dessauvage en de evolutie van het kerkgebouw’ (MA dissertation, Ghent University, 2005)Google Scholar. This research is based on archival source material including: parish archives, archives of the archdiocese of Mechlin-Brussels, Mechlin; minutes, Royal Commission of Monuments and Sites, Brussels; Kadoc Documentatie-en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving, Leuven; FOD Justitie, Afdeling Cultusgebouwen en Erediensten, Brussels; Brussels Hoofdstedelijk Gewest; parish archives; field research and a comprehensive literature study on the subjects of liturgy and (church) architecture in the twentieth century. For a descriptive reading list and a complete list of the sources consulted, one can refer to the bibliographies in the MA dissertations.

4 ‘Mgr. Theeuws heeft een riskant spel gespeeld. En dat alleen is in ons officiële land al het vermelden waard. Het risico dat hij enkele jaren geleden op zich nam met Dessauvage een aantal belangrijke en delicate opdrachten te geven, werd echter ruimschoots beloond’: Bekaert, Geert, ‘Met amper 1 miljoen bouwde Ezemaal arme maar revolutionaire kerk’, in Verzamelde Opstellen 1. Stapstenen 1950–1965, ed. Bekaert, Geert (Brussels, 1985), pp. 318–21 (p. 319).Google Scholar

5 ‘Ik weet bepaald goed waar ik met mijn ideeën een kans krijg en waar niet, en daar handel ik ook naar.’: Marc Dessauvage quoted in Verscharen, Markus, ‘Pleisterplaatsen voor Gods volk onderweg … de kerken van Marc Dessauvage’ (MA dissertation, Sint-Lucas School of Architecture, Ghent, 1989), p. 8.Google Scholar

6 Debuyst, Frédéric, ‘Vers une nouvelle maison-église. Essai de récapitulation et de synthèse’, L'Art d'Église, 41 (1973), pp. 18–21.Google Scholar

7 ‘En Belgique et en France, nous devons reconstruire des centaines d'églises et il n'est pas sûr que nous soyons prêts à le faire d'une façon plus satisfaisante qu'après 1918. […] II faut d'abord nous rendre compte que les grands facteurs religieux et humains qui commandent les programmes architecturaux relatifs à I'église sont en plein évolution et font l'objet de controverses. […] L'admirable mouvement liturgique qui se développe en Belgique depuis une quarantaine d'années […] oblige à repenser le plan de l'église. […] Malheureusement nous n'avons pas en France et en Belgique une œuvre parfaitement satisfaisante à montrer, qui permette de faire sentir au clergé responsable de la construction des églises, la valeur d'une architecture conforme aux exigences de l'économie, à la logique structurale et au goût d'une sensibilité nette et pure. […] L'architecture religieuse en Belgique et en France a quinze ans de retard sur celle de la Suisse alémanique, de l'Autriche et de l'Allemagne’: Régamey, Pie Raymond, ‘La Reconstruction des églises et ses problèmes’, La Maison, 10 (1946), pp. 307–10.Google Scholar

8 Verheul, Ambrosius and Leemans, Paul, ‘Liturgisch leven’, in De kerk in Vlaanderen: pastoraal-sociologische studie van het leven en de structuur der kerk, ed. Kerkhofs, Jan and Van Houtte, Jean (Tielt, 1962), pp. 150–66 (p. 155).Google Scholar

9 Bekaert, Geert, ‘Moderne Kerkelijke Kunst in Vlaanderen’, in De kerk in Vlaanderen, pp. 491–509 (p. 495).Google Scholar

10 Wilmeti, Louis, ‘Quelques Travaux des Ateliers d'Arts de Maredsous’, L'Artisan Liturgique, 19 (1930), p. 388 Google Scholar; D'Argeles, T., ‘Les Artistes de La Croix-Latine’, L'Artisan Liturgique, 41 (1936), pp. 448–49.Google Scholar

11 Pius, X, Codex luris Canonici (Rome, 1933), can. 1164.Google Scholar

12 Handelingen en decreten van het Vde Provinciale Concilie van Mechelen (Brussels, 1938), p. 97.Google Scholar

13 Morel, , ‘De Architecturale Representatie’, Vol. Ia, Ib: Gazetteer Google Scholar.

14 Concrete could only be used in churches under certain conditions. For instance, it was an express condition that the consecration crosses were not made of concrete but of stone: Pius, X, Codex luris Canonici (Rome, 1933) can. 1161,1164, 1165,1167,1198, 1279.Google Scholar

15 For more information on the use of concrete in church buildings, see, for example, Van de Voorde, Stephanie, ‘L'Application innovante du béton armé dans la construction d'églises en Belgique. Béton sacré ou usine à prière?’, in Edifice & Artifice. Histoires constructives (Recueil de textes issus du Premier congrès francophone d'histoire de la construction, Paris, 19–21 juin 2008), ed. Carvais, Robert et al. (Paris, 2010), pp. 587–95Google Scholar; Van de Voorde, Stephanie, ‘Bouwen in beton in België (1890–1975): Samenspel van kennis, experiment en innovatie’ (PhD dissertation, Ghent University, 2011)Google Scholar (see in particular the chapter on reinforced concrete in church buildings, pp. 274–328, which provides a list for further reading).

16 ‘apparantée à l'art médiéval et quand même très moderne’: Roulin, Eugène Augustin, Nos Eglises, liturgie, architecture, mobilier, peinture et sculpture (Paris, 1938), p. 418.Google Scholar

17 The fundamental principles of Catholic Action were outlined by Pius, X in the encyclical II Fermo Proposito (Rome, 1905).Google Scholar

18 Misner, Paul, ‘Catholic Labour and Catholic Action: the Italian Context of Quadragesimo anno’, Catholic Historical Review, 4 (2004), pp. 1–3.Google Scholar

19 For example, in the Church of the Annunciation, Ixelles, a member of the vestry was appointed as architect, namely Camille Daman: Van Cauwelaert, Jean-François, De L'abbaye Notre Dame de la Cambre à la paroisse Notre Dame de l'Annonciation: huit siècles de vie rurale et d'urbanisation aux confins des actuelles communes d'Ixelles, Uccles, Forest et St. Gilles (Ixelles, 2004), n.p.Google Scholar

20 Morel, , ‘De Architecturale Representatie’, Vol. Ia, Ib: Gazetteer.Google Scholar

21 See, for instance, St Suzanna, Schaerbeek, and St Peter and St Paul, Neder-Overheembeek.

22 Fonds Guianotte, Archives d'Architecture Moderne, Brussels; Inventaire 8834/b, la nouvelle église de Ste-Thérese à Schaerbeek, Royal Commission of Monuments and Sites, Brussels.

23 Brussels, FOD Justitie Afdeling Cultusgebouwen en Erediensten, dossier Neder-Overheembeek: St-Nicolaas. Mechlin, Archbishopric, Parochial Archives, Neder-Overheembeek: SS Pieter en Paulus.

24 Neder-Overheembeek, 10 jaar Katholieke werking in gevaar! (Neder-Overheembeek, 1935).Google Scholar

25 Neder-Overheembeek, Parochial Archive SS Pieter en Paulus, Miscellanea.

26 Neder-Overheembeek, io jaar.

27 Pius, XII, Mediator Dei et Hominum (Rome, 1947)Google Scholar, art. 7, at http://www.vatican.org.ca (accessed on 24 October 2008).

28 Ibid., art. 56.

29 Ibid., art. 195.

30 Pius, XII, quoted in O'Meara, Thomas F., ‘Modern Art and the Sacred: the Prophetic Ministry of Alain Couturier, O.P.’, Spirituality Today, 38 (1986), at http://www.spiritualitytoday.org (accessed on 28 October 2008).Google Scholar

31 ‘Tot op heden berustte de vaak al te zware verantwoordelijkheid voor de bouw van een nieuwe kerk op de schouders van de pastoor die hiermede belast werd. [… ] Wij hebben beslist in het vervolg doelmatiger te werk te gaan en beroep te doen op de solidariteit van al onze diocesanen, om het nieuwe werk te ondersteunen dat Wij, onder de benaming “Domus Dei — Het Huis van God”, hebben gesticht’: van Roey, Jozef Ernest, ‘Stichtingsoorkonde van Domus Dei’, Domus Dei, 1 (1953), p. 4.Google Scholar

32 ‘te grote parochiën moeten gesplitst worden, nieuwe wijken moeten nieuwe centra worden van parochiaal leven. Vandaar Een Dringende Behoefte Aan Nieuwe Kerken. Vandaar ook de noodzakelijkheid van een centraal fonds om in deze uitzonderlijke nood te voorzien’: van Roey, , ‘Stichtingsoorkonde’, Domus Dei, 1 (1953), p. 1.Google Scholar

33 ‘Balans na 6 maand werking’, Domus Dei, 1 (1953), p. 1 Google Scholar; ‘Overzicht van het dienstjaar 1953–1954’, in Domus Dei, 2 (1954), pp. 2–3 Google Scholar; ‘Hoever staan we?’, Domus Dei, 3 (1955), p. 1.Google Scholar

34 ‘Het is verheugend hoe onze architecten zich trachten los te maken van een conventionele bouwtrant die niet meer beantwoordt aan de geest van onze tijd. Bij hen groeit het inzicht dat het religieuze karakter van een gebouw niet aan uitwendigheden vastzit maar voortspruit uit een inwendige harmonie van de ruimte’: ‘Deplannen zijn klaar’, Domus Dei, 5 (1957), p. 2.Google Scholar

35 Verheul, and Leemans, , ‘Liturgisch leven’, p. 159.Google Scholar

36 One instance of these commissions is the group of liturgists and pastors of the archdiocese which drew up renewed, official directions for the celebration of Mass. These directions appeared in 1957, entitled ‘Rond het altaar des Heren’ (‘Round the Lord's altar’), with a preface by Cardinal van Roey.

37 A case in point of this overt support is the annual workshop organized by the abbeys of Tongerlo and Affligem. As a continuation of the ‘Liturgical weeks’ created by the abbey at Leuven, these workshops had a remarkably high number of participants and, more importantly, enjoyed the confidence and sympathy of the Belgian clerical authorities.

38 De Wolf, Koenraad, 1957–2007: een halve eeuw Pro Arte Christiana in Vaalbeek. Geroen De Bruycker & Rik Van Schil (Antwerpen, 2006).Google Scholar

39 De Bruycker, Geroen, Kerstprijs voor Religieuze Kunst 1957 St.-Franciscus — Katalogus (Vaalbeek, 1958), w.p.Google Scholar

40 In 1959, the Action Committee to safeguard Christian dignity in religious art (Aktiekomite ter vrijwaring van de kristelijke waardigheid in religieuze kunst) was founded, aiming to oppose the renewal of religious art as pursued by De Bruycker and Pro Arte Christiana: De Wolf, , 1957–2007: een halve eeuw Pro Arte Christiana, p. 37.Google Scholar

41 ‘Alhoewel wij ons beijveren om een eigentijdse verwezenlijking, toch willen wij er met de volste nadruk op wijzen dat de hoofdbekommernis niet mag zijn : een nieuwe vorm te vinden. Elke nieuwe uiterlijk vormzal maar goed en aanvaardbaar zijn als de gelovige katholieke gemeenschap in deze kerk een “thuis” vindtwaar ze zich één voelt met “De Vader”’: De Bruycker, Geroen, Tweede Grote Kerstprijs voor Religieuze Kunst 1959 — Programma (Vaalbeek, 1959), w.p.Google Scholar

42 ‘Le concours d'architecture “Pro Arte Christiana”’, L'Art d'Éiglise, 28 (1960), pp. 315–25.Google Scholar

43 ‘de sacrale dansvloer, de open plek in het bos, het lege plein, de verwachting’: Bekaert, Geert and Verpoest, Luc, Marc Dessauvage 1931/1984. (Wommelgem, 1987), p. 13.Google Scholar

44 The jury consisted of Hermann Baur (as Chairman), Rudolf Schwarz, Xavier Arsène-Henry and Michel Marot, all prominent figures in the field of modern church architecture.

45 See, for instance, Willockx, Lode, ‘Beschouwingen over de prijskamp “Pro Arte Christiana” 1959’, Gazet van Antwerpen, 2 December 1959, p. 11 Google Scholar. An overview of criticisms by architects as well as clergy was reprinted in the general catalogue of Pro Arte Christiana: Overzichtscatalogus (Vaalbeek, 1964), w.p.Google Scholar

46 Debuyst, Frédéric, Architecture moderne et célébration chrétienne (Bruges, 1966), p. 50 Google Scholar; Debuyst, Frédéric, ‘Architecture moderne et célébration chrétienne’, L'Art d'Eglise, 130 (1965), pp. 145–57.Google Scholar

47 ‘positieve menselijke waarden van deze leefwijze in een autentieke en universeel moderne conceptie’: Dessauvage, Marc, ‘Ezemaal Sint-Aldegondis’, Kontakt met Domus Dei, 1 (1966), pp. 10–12 (p. 10).Google Scholar

48 Geert Bekaert, ‘Met amper 1 miljoen bouwde Ezemaal arme maar revolutionaire kerk’, De standaard der Letteren, 10 July 1965; reprinted in Verzamelde Opstellen 1. Stapstenen 1950–1965, ed. Bekaert, Geert (Brussels, 1985), pp. 318–21.Google Scholar

49 Dessauvage, ‘Ezemaal Sint-Aldegondis’.

50 Dei, Domus, ‘Ter Inleiding’, Kontakt met Domus Dei, 1 (1966), pp. 4–5.Google Scholar

51 Fannes, Jos, ‘De kerk in de stad’, Kontakt met Domus Dei, 4 (1969), pp. 6–10.Google Scholar

52 Fannes, Jos, ‘Faut-il encore construire des églises?’, Contact avec Domus Dei, 5 (1971), pp. 6–10.Google Scholar

53 Debuyst, Frédéric, ‘Vers une nouvelle maison-église’, Contact avec Domus Dei, 7 (1973), pp. 6–11.Google Scholar

54 Schmidt, Herman, ‘De Constitutie over de H. Liturgie’, Streven, 17 (1964), pp. 401–12.Google Scholar

55 John, XXIII, Constitution on the Sacred Liturgy (Rome, 1963), art. 1 (at http://www.vatican.ca (accessed on 24 October 2008).Google Scholar

56 John XXIII, Constitution, art 14.

57 John XXIII, Constitution, arts 122,123,124 and 128.

58 Brussels, Archives Architecture Moderne, Jos Fannes, Evolutie in de kerkbouwopvatting, May 1969.

59 Wolfgang Jean, Stock, Europaïscher Kirchenbau 1950–2000 European Church Architecture (Munich, 2002), p. 25.Google Scholar

60 Stock, , Europaïscher Kirchenbau, p. 17.Google Scholar

61 Fannes, , ‘Faut-il encore’, Contact avec Domus Dei, 5 (1971), pp. 6–10.Google Scholar