^{page 439 note a} Bede, Hist. Eccl. lib. iv, c. 19.

^{page 439 note b} See curious instances in my History of Ludlow, pp. 14 and 28.

^{page 440 note c} See the Anglo-Saxon Ritual of the Church of Durham (published by the Surtees Society), p. 97.

^{page 440 note d} Engraved and described in the present volume of the Archæologia, p. 133.

^{page 440 note e} Denique thesauros olim a gentilibus defossos, arte necromantiæ, molibus eruderatis inventos cupiditatibus suis implicuit. W. Malmsb. De Gest. Reg. Angl. lib. ii, p. 65.

^{page 440 note f} W. Malmsb. De Gest. Reg. Angl. lib. ii. p. 65.

^{page 440 note g} W. Malmsb. De Gest. Reg. Angl. lib. ii. p. 86.

^{page 440 note h} Giraldus Cambrensis, De Inst. Princip. gives an account of this discovery.

^{page 442 note i} Ealdredus octavus.—Ealdredus abbas. Iste antiquas scripturas (lege cryptas) subterraneas veteris civitatis, quæ Werlamcestre dicebatur, perscrutatas, evertit omnia et implevit; tracones vero et vias cum meatibus subterraneis, et solide per artificium arcuatis, quorum quidam subtus aquam Warlamiæ, quæ quondam maxima civitati fuit circumflua, transierunt; diruit, implevit, aut obturavit. Erant enim latibula latronum, vespilionum, et meretricum. Fossata vero civitatis et quasdam speluncas, ad quas quasi ad refugia redeuntes malefici et fugitivi a densis silvis vicinis fugerunt, in quantum potuit explanavit. Tegulas vero integras et lapides quos invenit, aptos ad ædificia seponens, ad fabricam ecclesiæ reservavit. Proposuit enim si facultates suppeterent, diruta veteri ecclesia, novam construere. Propter quod terram in profunditate evertit, ut lapideas structuras inveniret. Quod eum fecissent fossores, juxta ripam asseres quernos cum clavis infixis, pice navali delinitos (quales solent esse in carinis) invenerunt. Necnon et quædam navalia armamenta, utpote anchoras rubigine semirosas, et remos habienos, in certum et manifestum signum aquæ marinæ, quæ quondam Warlameestrense vexit navigium, repererunt. Quæ unda, quomodo in parvum rivulum nunc contrahatur, et quo miraculo, Historia de sancto Albano explanat evidenter. Conchilia vero et conchas, quales litus maris solet eduoere vel projicere cum arenis æquoreis (quas insolito vestigio gives Verolamiæ properantes ad martyrium novi martyris quondam calcarunt) non sine admiratione invenerunt. Unde nomina locis ubi talia repererunt incolæ hæc videntes vel imposuerunt vel retulerunt se a veteribus relata meminisse, utpote, Oistrehulle, Selleford, Ancrepol, Fispol, nomen vivarii regii, ex reliquiis aquæ diminutæ. Specus quoque profundissimum, monte continue circumseptum, cum spelunca subterranea, quam quondam draco ingens fecerat et inhabitavit, in loco qui Wurmenhert dicitur, in quantum potuit explanavit: vestigia tamen æterna habitationis serpentinæ derelinquens. Iste autem Ealdredus, cum jam multam tam in lapidibus et tegulis, quam materia lignea, ad fabricam ecclesiæ coarvasset quantitatem, matura nimis morte præventus, imperfecto negotio, viam universæ carnis est ingressus.

Eadmarus nonus.—Eadmarus abbas. Iste pius ac mansuetus, et sacris literis sufficienter eruditus, sæculari et claustrali floruit probitate. Iste quæ prædecessor ej us viriliter inprimis est prosecutus, non in tantum placuit Deo ac martyri, ut domum ipsius martyris ædificaret et consummaret, similis factus Salomoni. Adquisita tamen, tam in thesauris quam in materiæ adunata ad ecclesiam construendam, non dispersit, vel consumpsit. Istius abbatis dum fossores muros et abscondita terræ rimarentur, in medio civitatis antiquæ, cujusdam magni palatii fundamenta diruerunt, et cum tantorum vestigia ædificiorum admirarentur, invenerunt in cujusdam muri concavo deposito, quasi almariolo, cum quibusdam minoribus libris et rotulis, cujusdam codicis ignotum volumen, quod parum fuit ex tam longæva mora demolitum. Cujus nec litera nec idioma alicui tunc invento cognitum præ antiquitate fuerat: venustæ tamen formæ et manifestæ literæ fuerat: quarum epigrammata et tituli aureis literis fulserunt redimiti. Asseres querni, ligamina serica, pristinam in magna parte fortitudinem et decorem retinuerunt. De cujus libri notitia, cum multum longe lateque fuerat diligenter inquisitum, tandem unum senem jam decrepitum invenerunt sacerdotem, literis bene eruditum, nomine Unwonam, qui imbutus diversorum idiomatum linguis ac literis legit distincte et aperte scripta libri prænominati. Similiter quæ in aliis codicibus, in eodem almariolo et in eodem habitaculo repertis, legit indubitanter, et exposuit expresse. Erat enim litera, qualis scribi solet tempore quo cives Warlamecestram inhabitabant, et idioma antiquorum Britonum, quo tunc temporis utebantur. Aliqua tamen in Latino: sed his non opus erat: in primo autem libro, scilicet majori, cujus prius fecimus mentionem, scriptam invenit Historiam de Sancto Albano Anglorum protomartyre, quam ecclesia diebus hodiernis recitat legendo. Cui perhibet egregius doctor Beda testimonium, in nullis discrepando. In aliis vero libris passim inventis, reperit lector prædictus invocationes et ritus idolatrarum civium Warlamcestrensium. In quibus comperit, quod specialiter Phœbum deum solis invocarunt et coluerunt; quod perpendi potest, per Historiam Sancti Albani, si eam sedulus lector intelligat; secundario vero Mercurium, Woden Anglice appellatum, quo quartus dies septimanæ intitulatur, deum videlicet mercatorum, quia cives et compatriotæ, propter navigium civitatis et commodum loci situm, per unam dietam tantum a Londoniis distantem, fere omnes negotiatores et institores fuerunt. Abjectis igitur et combustis libris in quibus commenta diaboli continebantur, solus ille liber in quo Historia Sancti Albani continebatur in thesauro charissime reponebatur. Et sicut prædictus presbyter illum antiquo Anglico vel Britannico idiomate conscriptum, in quo peritus extitit, legerat, abbas iste Eadmarus per prudentiores fratrum in conventu fecit fideliter ac diligenter exponi, et plenius in publico prædicando edoceri. Cum autem conscripta Historia in Latino pluribus ut jam dictum est innotuisset, exemplar primitivum ac originale (quod mirum est dictu,) irrestaurabiliter in pulverem subito redactum cecidit annullatum.

Et cum abbas memoratus profundiora terræ, ubi civitatis Verolamii apparuerunt vestigia, diligenter perscrutaretur, et antiquos tabulatus lapideos cum tegulis et columnis inveniret, quæ ecclesiæ fabricandæ fuerunt necessaria sibi reservaret quam proposuit sancto martyri Albano fabricare, invenerunt fossores in fundamentis veterum ædificiorum, et concavitatibus subterraneis, urceos et amphoras opere fictili et tornatili decenter compositas, vasa quoque vitrea, pulverem mortuorum continentia. Solebant enim antiquitus cadavera mortuorum comburere, unde funus quasi fumus dicebatur. Inventa sunt insuper fana semiruta, altaria subversa, et idola, et numismatum diversa genera quibus utebantur, et quæ idola coluerunt antiqui cives Verolamii idolatræ. Quæ omnia ex præcepto abbatis sunt comminuta.—Matth. Paris, de Vit. Abbat. ed. Watts, pp. 40, 41.

^{page 445 note k} Hunc lapidem preciosum, qui videlicet constat ex sardonice, calcedonio, et onice, præter hoc quod intrinsecus latet, verum ipse totus vulgariter kaadman appellatur, dedit Deo et ecclesiæ sancti Albani devotus ipsius ecclesiæ filius et frater de capitulo, bonæ memoriæ Ætheldus pater beati Ædwardi rex Anglorum. Qui cum una dierum veniens ad Sanctum Albanum capitulum ingrederetur, detulit secum dictum lapidem, et benigne ac gratanter contulit ecclesiæ, ipsum commendando et virtutem ejus pronuntiando, postulavitque ut ipse abbas et conventus inferrent ilico sententiam excommunicationis in omnes qui illud donum suum aliquo tempore forent ablaturi. Iste lapis, quia speciosus est et magnus, cum provideretur ei locus idoneus ut collocaretur in feretro interiori tempore Galfridi abbatis fabricato, consilio eorum qui præerant operi aurifabrili, reservatus est et depositus in thesauro, ut utile suæ virtutis officium temporibus exerceret opportunis. Mulieribus enim parituris efficax confert patrocinium, invocatoque fideliter beati Albani Anglorum prothomartiris nomine non permittit parturientes alicui discrimini subjacere. Dicitur autem quod si violenter aut fraudulenter amoveatur ab ecclesia memorata, virtutem suam penitus est lapis amissurus. Noverintque tam obstetrices quam paritura quod lapis ponendus est supra pectus inter mamillas parituræ, paulatim et successive versus occiduam corporis partem submittendus; infantulus enim nasciturus lapidem subterfugit appropinquantem. Insculpitur autem eidem lapidi ymago quædam pannosa, tenens in dextra hastam, quam serpens rependo ascendit, et in sinistra puerum vestitum tenentem ad humerum quoddam ancile, et aham manum versus ipsum ymaginem extendentem, prout in antecedenti pagina figuratur. Plures quoque colores habet, campum videlicet fuscum, limbum quoque ad instar iris, habentem [ex aer]eo et subrufo colore compositum, [ymagi]num vero pars aerei coloris est, [pars quoque] subrufi; forma quoque oblongus [est, qu]antitate vero semipeda[lis; s]ex autem tenaculis in suo castone [forti]ter roboratur. In quo scilicet castone nomen possessoris, videlicet beati Albani, et nomen datoris, piissimi videlicet regis Anglorum Ætheldredi, insculpuntur nigellata.

Contigit autem quondam ut cuidam potenti matronæ partui proximæ lapis iste accomodaretur, et cum prospere peperisset, et se iterum sperasset sæpius parituram et gemmam sibi profuturam, retinuit et abscondit ipsum lapidem fraudulentur, asserens palam mentiendo quando reposcebatur se domum ipsum remisisse. Et post vitam illius matronæ, filia ejus simili ducta intentione ipsum multis annis retinuit. Elapso autem multo tempore moritura confessa est veritatem, et quod diu fraudulenter retinuerat, pœnitendo et veniam postulando resignavit. Abbas autem cujus tempore hæc facta fuit resignatio, quia non in propatulo facta fuerat, jactitavit se hunc lapidem huic ecclesiæ contulisse. Casus autem consimilis in pluribus aliis solet evenire, ut quod silicet redimitur vel restituitur aut sponte resignatur, adquisitioni et industriæ abbatis qui pro tempore fuerit ascribatur. Ponderat autem lapis memoratus cum suo castone argenteo quinque solidos et ii. den.—MS. Cotton. Nero, D. I. fol. 145, v°. Collated with MS. Cotton. Claudius, E. IV. fol. 352. See M. Paris, de Vit. Abbat. p. 59.

^{page 446 note l} Nobilibus lapidibus insculptis quas camaeos vulgariter appellamus.—Vit. Abbat. S. Alb. p. 42. Allati quidam ampli lapides, quos sardios onicleos appellamus, et vulgariter cadiueos [l. cadmeos] nuncupamus.—Ibid. p. 59.

^{page 446 note m} Item unus anulus auri pontificialis cum uno camayeu cum quatuor imaginibus.—Inventarium ecclesiæ Aniciensis, ann. 1444, ap. Ducange, v. Camœus.

^{page 446 note n} See Ducange, v. Gamahutus.

^{page 446 note o} In mitra inter quatuor grossos lapides est camasil habens faciem hominis respicientis ad sinistram. —Inventarium Abbatis S. Victoris Massil. an. 1358, ap. Ducange, v. Camasil.

^{page 446 note p} Conf. Ducange, sub. vv. Camœus, Camahelus, Carnaholus, Camahutus, Camasil, Camaynus, Camayx.

^{page 446 note q} See the curious inventory of this date printed in Dugdale's History of St. Paul's Cathedral, ed. Ellis, pp. 310, 314.

^{page 448 note *} I have added a French version, not always agreeing with the Latin original, from a very early printed book, entitled, Le Lapidaire en francois, composé par messire Jehan de Mandeuille, chevalier. It is described by Brunet, Manuel, tom, ii., p. 417, and these extracts are given in M. Le Roux de Lincy's Livre des Legendes, from whence they are here reprinted.